Γράφει η Ματίνα Κυριαζοπούλου

Απόπειρα επιτυχημένη και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, μια και το ιστορικό αυτό μυθιστόρημα διαδραματίζεται στα μέσα του 15^ου αιώνα και συγκεκριμένα στα χρόνια του «Τρομερού Συμβάντος», που είναι η Αλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή. Γραφή ελκυστική και εκλεπτυσμένη και γλώσσα προσεγμένη με ανάγλυφες περιγραφές γεγονότων, σκέψεων και συναισθημάτων, άψογος συνδυασμός μυθοπλασίας και Ιστορίας είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού ντεμπούτου του Dessalvi που δεν θυμίζει διόλου πρωτόλειο και θα ικανοποιήσει και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη. Η άψογη μετάφραση του Μοσχονά και τα εμβριθή σχόλιά του ολοκληρώνουν την αξιοσύστατη αυτή έκδοση.

_Η ιστορία της περιόδου στην οποία τοποθετείται η δράση του μυθιστορήματος είναι ελάχιστα γνωστή στον μέσο Ελληνα. Πρέπει να έχει κανείς ειδικό ενδιαφέρον για να καταπιαστεί συστηματικά με τη μελέτη της πορείας του Δουκάτου των Αθηνών από τη δημιουργία του το 1205 από τους Σταυροφόρους έως το άδοξο τέλος του που επήλθε με την κατάληψη των Αθηνών και την προσάρτησή της στην οθωμανική επικράτεια. Τι σας ώθησε να εστιάσετε σε αυτή την περίοδο;

 Το ενδιαφέρον μου για το θέμα ξεκίνησε το φθινόπωρο του 2006, όταν, ως υπεύθυνος πολιτισμικών ζητημάτων στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο της Αθήνας, συμμετείχα στην οργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου για το Δουκάτο της Αθήνας. Εκείνη την εποχή έψαχνα έμπνευση για να γράψω μια ιστορία και σε εκείνο το περιβάλλον βυζαντινολόγων ιστορικών -μεταξύ των οποίων και ο φίλος Νίκος Μοσχονάς- άκουσα για πρώτη φορά για την Κιάρα Ατσιαγιόλι. Αρχισα να διαβάζω και να μελετώ πηγές, και σταδιακά ενθουσιάστηκα με το θέμα. Πιστεύω ότι το ενδιαφέρον μου για τη μακροϊστορία -για την υπό εξέταση περίοδο από το 1451 έως το 1460- και για τις περιπέτειες της Κιάρας γεννήθηκαν μαζί. Το βιβλίο που προέκυψε έπειτα από αρκετά χρόνια έρευνας και συγγραφής, εκδόθηκε στην Ιταλία το 2017. Παρουσιάστηκε, μάλιστα, στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο στην Αθήνα σε μια ειδική εκδήλωση με εισηγητές τον καθηγητή Γεράσιμο Ζώρα, την καθηγήτρια Στέλλα Πριόβολου και τον Νίκο Μοσχονά. Θέλω να ευχαριστήσω τον τελευταίο, που αποφάσισε να το μεταφράσει στα ελληνικά και να προσθέσει σχόλια που εξυπηρετούν τον Ελληνα αναγνώστη. Και χαίρομαι που το βιβλίο εντάχθηκε στις νεοσύστατες τότε εκδόσεις Κάμινος. Η ελληνική έκδοση είναι μια καλαίσθητη και προσεγμένη έκδοση και αυτό με χαροποιεί ιδιαίτερα.

_Οι χαρακτήρες των κεντρικών ηρώων του έργου, με εξαίρεση τον νεαρό Φραγκίσκο Α΄ Ατσαγιόλι, είναι σύνθετοι και πολύπλευροι. Οταν πράττουν το ορθό, πολύ συχνά δρουν υστερόβουλα, αλλά ακόμη κι όταν επιλέγουν το Κακό φέρουν μέσα τους λίγο φως ή η έλλειψή του δικαιολογείται από το δύσκολο παρελθόν τους.  Ποιους σκοπούς εξυπηρετεί αυτή η σκιαγράφηση;

Το φως και η σκιά είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης και οι διάφορες πτυχές της καθορίζουν την πολυπλοκότητά της. Προσπάθησα να εμβαθύνω στις αντιδράσεις των διαφόρων χαρακτήρων στα γεγονότα της προσωπικής τους σφαίρας και στα ιστορικά γεγονότα, περιγράφοντας την ευθραυστότητα, την ευγένεια ή την ευτέλεια, τη σκληρότητα ή τη συμπόνια, την αγάπη ή την αδικία. Ακόμη και ο αρνητικός χαρακτήρας του Φράγκου Ατσαγιόλι, που παρακινείται από το μίσος και την επιθυμία για εκδίκηση, έχει μια εξήγηση, αλλά όχι μια δικαιολογία, για την κακία του, οι αιτίες της οποίας βρίσκονται στην αναγκαστική απομάκρυνσή του από την Αθήνα και την οικογένειά του και στην παρατεταμένη και αναγκαστική παραμονή του στο Σαράι της Αδριανούπολης από νεαρή ηλικία.

Θα τοποθετούσατε τον εαυτό σας μεταξύ εκείνων που πιστεύουν πως μια θρησκευτική συμφωνία-συμβιβασμός μεταξύ Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας θα έσωζε την Πόλη; Συμμερίζεστε την άποψη μερίδας ιστορικών πως η Δύση όφειλε να είχε παρέμβει υπέρ του Βυζαντινού κράτους και πως εάν αυτό τελικά συνέβαινε θα ανέκοπτε την οθωμανική πορεία ή κρίνετε πως το «Τρομερό Συμβάν» ήταν αναπόδραστο; Ή, μήπως, δεν θέλετε να μπείτε σε μια συζήτηση τύπου «τι θα γινόταν αν…», στην οποία οι Ελληνες πολύ συχνά εγκλωβιζόμαστε όταν μιλάμε για την ιστορία μας;

Είναι πολύ δύσκολο, σήμερα, εκ των υστέρων, να φανταστούμε τι θα είχε συμβεί αν εκείνη η τρομερή 29η Μαΐου 1453 δεν είχε συμβεί. Παρά τις διαιρέσεις, η Ενωση της Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας είχε ήδη προκηρυχθεί στην Αγία Σοφία στις 12 Δεκεμβρίου 1452. Ισως η Δύση θα μπορούσε να είχε σώσει ό,τι είχε απομείνει από την ένδοξη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και στο εσωτερικό της επικρατούσε η διαίρεση. Παρά τις προσπάθειες των παπών να οργανώσουν μια σταυροφορία για την απελευθέρωση της αρχαίας αυτοκρατορικής πρωτεύουσας, κάθε έθνος κινητοποιούνταν από τα δικά του στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα και οι στρατιωτικές εκστρατείες κόστιζαν τότε όπως και σήμερα. Μερικές φορές προσπαθώ να φανταστώ πώς θα ήταν ο κόσμος αν η Κωνσταντινούπολη δεν είχε πέσει, αλλά είναι αδύνατο να τυλίξουμε πίσω την ταινία για να δημιουργήσουμε μια άλλη ιστορία. Ισως το Παλάτι του Τοπ Καπί και τα μεγάλα τζαμιά να μην είχαν χτιστεί. Ισως ο καρδινάλιος Βησσαρίων να μην είχε δωρίσει τη βιβλιοθήκη και τα χειρόγραφά του στη Δημοκρατία της Βενετίας και η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη να ήταν σήμερα διαφορετική. Ισως ο Ανθρωπισμός και η Ιταλική Αναγέννηση να μην ήταν αυτό που ήταν. Ελπίζω μόνο να έχω συμβάλει με το μυθιστόρημά μου στο να βγει από το σκοτάδι της Ιστορίας η τραγική φιγούρα της Κιάρα Ατσαγιὀλι, η εφήμερη δούκισσα της Αθήνας, να της έχω «επιστρέψει» τη φωνή της και να την έχω παραδώσει στη μνήμη μας. Ισως, σε έναν πιο προσεκτικό αναγνώστη, δεν θα διαφύγει η αναλογία μεταξύ της ταραχώδους ιστορικής περιόδου που αποτελεί το θέμα του βιβλίου μου και της ταραχώδους εποχής των αλλαγών του παρόντος, όπου οι διαιρέσεις και οι πόλεμοι συνεχίζουν να προκαλούν πόνο και αναστάτωση στην ανθρωπότητα.

Απόδοση του δράματος της εποχής

_ Μεγάλο μέρος του έργου αποτελείται από επινοημένες επιστολές. Ετσι το μυθιστόρημα συνιστά μια ευφυή σύνθεση πολυφωνικού επιστολικού μυθιστορήματος και μεικτής (μυθοπλαστικής αφήγησης και αφήγησης πραγματικών ιστορικών περιστατικών) αφήγησης από την οπτική σκοπιά ενός παντογνώστη αφηγητή. Τι σας οδήγησε σε αυτή την επιλογή και πόσο αυτή διευκόλυνε ή δυσχέρανε τη συγγραφική διαδικασία;

Αν και το αποτέλεσμα είναι γραμμικά χρονολογικό, το μυθιστόρημα διαμορφώθηκε σταδιακά σύμφωνα με μια σπειροειδή διαδικασία με συχνές αναδρομές στο παρελθόν. Συχνά έγραφα μέρη που στη συνέχεια τα τοποθετούσα στο τέλος της αφήγησης και το αντίστροφο. Σταδιακά άρχισα να σκέφτομαι ότι η προσφυγή  στο αφηγηματικό τέχνασμα των επιστολών θα παρουσίαζε το πλεονέκτημα να δημιουργήσει μια πολυμορφία απόψεων που θα έδινε φωνή σε διαφορετικές αλήθειες και θα απέφευγε να βαρύνει την αφήγηση με μακροσκελείς εξηγήσεις. Αυτό μπορεί να διαπιστωθεί στις διαφορετικές μαρτυρίες και απόψεις για την πτώση της Κωνσταντινούπολης τόσο από την πλευρά των Ελλήνων και των Τούρκων όσο και από την πλευρά των Βενετών και των Γενουατών. Ακόμη και μεταξύ των ίδιων των Ελλήνων, η αφήγηση των γεγονότων δεν συμπίπτει πάντα. Οι επιστολές είναι πιο ευέλικτες και άμεσες από οποιαδήποτε εξήγηση, αλλά πρέπει να είναι αποτέλεσμα έρευνας και μελέτης. Για να τις δημιουργήσω, εμπνεύστηκα από τα γεγονότα που βρήκα στα κείμενα που συμβουλεύτηκα. Για να αποδώσω το δράμα της Αλωσης της Κωνσταντινούπολης, βασίστηκα, για παράδειγμα, στην απήχηση που είχε το γεγονός στον κόσμο και στις μαρτυρίες των συγχρόνων, αρκετοί από τους οποίους έζησαν την καταστροφή από πρώτο χέρι (Ισίδωρος του Κιέβου, Λεονάρδος ο Χίος, Γεώργιος Σφραντζής και άλλοι).

Το κλίμα της εποχής

_ Δεδομένης της σπανιότητας και της αντιφατικότητας των υφιστάμενων ιστορικών πηγών και τεκμηρίων, πόσο απαιτητική ήταν ανασύνθεση των γεγονότων της ιστορίας που επιλέξατε να αφηγηθείτε και η αναπαράσταση του κλίματος της εποχής;

Η ανακατασκευή της τραγικής ζωής της Κιάρας (η οποία είναι γνωστή χρονολογικά σε γενικές γραμμές και όχι με λεπτομέρειες) και του ιδιαίτερου πλαισίου της αθηναϊκής ιστορίας στα μέσα του 15ου αιώνα ήταν δύσκολη και απαιτούσε χρόνο και έρευνα, μελέτη και φαντασία. Ωστόσο, με βοήθησαν τα κείμενα που συμβουλεύτηκα, οι συνομιλίες με τον φίλο μου Νίκο Μοσχονά και οι επαφές με άλλους βυζαντινολόγους, ανάμεσά τους ο Walter Haberstumpf. Ενα παράδειγμα των δυσκολιών που αντιμετώπισα κατά τη σύνταξη του χειρογράφου μου είναι όταν, για λόγους αφήγησης, χρειάστηκε να μετακινήσω κατά μερικούς μήνες ένα τμήμα της πλοκής.