Ο μήνας σηματοδοτούσε τα πρώτα μεγάλα κρύα, την ολοκλήρωση της σποράς και τη βαθιά μείωση του φωτός. Ηταν τρεις παράγοντες που καθόριζαν τη ζωή των αγροτικών κοινοτήτων.

Νικολοβάρβαρα

Η πρώτη εβδομάδα, τα λεγόμενα Νικολοβάρβαρα, λειτουργούσε σχεδόν ως «προοίμιο» του χειμώνα. Η Αγία Βαρβάρα (4/12), ο Αγιος Σάββας (5/12) και ο Αγιος Νικόλαος (6/12) σχημάτιζαν ένα τρίπτυχο με ισχυρή προγνωστική και προστατευτική αξία. Για την Αγία Βαρβάρα ετοίμαζαν το γνωστό έδεσμα «Βαρβάρα» -σιτάρι με μέλι, ρόδι, καρύδια- που μοιραζόταν ως αποτρεπτική ευχή για τα παιδιά. Στη Θράκη τοποθετούσαν σταυρωτές γραμμές από τέφρα στις πόρτες για υγεία και προστασία. Ο Αγιος Σάββας ήταν αυστηρά «αργία»: η παράδοση απαγόρευε κλάδεμα, κοπή ξύλων, ζύμωμα και κάθε εργασία που «βαραίνει το σπίτι». Ο δε Αγιος Νικόλαος ήταν ο κεντρικός προστάτης των ναυτικών, διαδεχόμενος ουσιαστικά την αρχαία πίστη στον Ποσειδώνα. Σε νησιωτικές περιοχές έριχναν λάδι στα κύματα, άναβαν καντήλια στα μαντρότοιχα των λιμανιών και έδεναν μικρά ξύλινα καράβια στα εικονοστάσια των σπιτιών.

Από τις 7 έως τις 12 του μήνα αρχίζουν οι προετοιμασίες για το μεγάλο κρύο. Οι αγρότες αποθήκευαν ξύλα, καθάριζαν στάβλους, έραβαν τα χειμωνιάτικα ρούχα των ζώων και επιθεωρούσαν τους σιτοβολώνες. Στη Μακεδονία ο μήνας λεγόταν «του ξυλεμένου», καθώς οι οικογένειες μετρούσαν τα ξύλα τους για να αντέξουν τη βαριά περίοδο. Στα χωριά της Ηπείρου παρακολουθούσαν ανελλιπώς τους ανέμους: ο βαρδάρης έδειχνε χιονιά μεγάλου βάθους, ενώ ο νοτιάς προμήνυμα υγρασίας και καταστροφής της σποράς. «Τ’ Αϊ-Νικόλα αν φυσήξει, ο χειμώνας δεν κρατιέται». «Αν χιονίσει ο Δεκέμβρης, ευλογιέται ο Γενάρης».

Ο Αγιος Σπυρίδων (12/12), ιδιαίτερα αγαπητός στα Επτάνησα, συνδέεται με αρτοκλασίες και ψωμιά με σταφίδες. Τα αρτοποιεία της Κέρκυρας διατηρούσαν έθιμο να μοιράζουν ψωμιά σε ναυτικούς και φτωχά παιδιά. Ο Αγιος Ελευθέριος (15/12) προσελκύει τις εγκυμονούσες· στις θεσσαλικές κοινότητες μοιράζονταν μικρά «λευτεριάτικα» ψωμάκια με χαραγμένη σταυρωτή γραμμή στο κέντρο. Ο Αγιος Μόδεστος (16/12), προστάτης των ζώων, με τελετουργίες που αφορούσαν την ευλογία των στάβλων. Σε πολλές περιοχές έβαζαν αγιασμό στις ταΐστρες ή κρεμούσαν στο δοκάρι της πόρτας κλωνάρια δεντρολίβανου για την υγεία των κοπαδιών.

Νοικοκυριό

Στο διάστημα 17-20 Δεκεμβρίου κυριαρχούσε η μέριμνα του νοικοκυριού. Οι γυναίκες καθάριζαν αποθήκες, ταξινομούσαν δημητριακά, έβραζαν μούστο για χειμωνιάτικες συνταγές, έλεγχαν τα πιθάρια του λαδιού και του κρασιού. Στη Μάνη, πριν από τα Χριστούγεννα, έσφαζαν τα γουρούνια σε μια διαδικασία γνωστή ως «γουρνοχαρά», που παρείχε το κρέας της οικογένειας για εβδομάδες. Στη Θράκη, την ίδια εποχή, άναβαν τις «φωτιές του νέου ήλιου», προετοιμασία για το ηλιοστάσιο.

Το χειμερινό ηλιοστάσιο (21-22 Δεκεμβρίου) κατείχε σημαντική θέση στη λαϊκή παράδοση. Η μέρα θεωρούνταν «μικρότερη του χρόνου», αλλά και η απαρχή της νέας περιόδου. Πίστευαν ότι «ο ήλιος γυρίζει» και αρχίζει να ανεβαίνει. Σε ορεινές περιοχές της Ρούμελης άναβαν μεγάλες φωτιές, στις οποίες οι νέοι πηδούσαν για υγεία και καλή σοδειά. Στην Ηπειρο παρατηρούσαν τις σκιές των δέντρων την ημέρα του ηλιοστασίου για να «διαβάσουν» τον καιρό του Ιανουαρίου. Στη Μακεδονία η αλλαγή της ημέρας θεωρούνταν κατάλληλη για βότανα. Μάζευαν αψιθιά, βάλσαμο και σφένδαμο.

Τα Χριστούγεννα εντάσσονταν στον λαϊκό κύκλο των γιορτών χωρίς εκτεταμένες τελετουργικές υπερβολές. Η γιορτή, αν και χριστιανικά τοποθετημένη, αγγίζει παλιές αντιλήψεις φωτός και αναγέννησης, όπως και οι αρχαίες τελετές του Ποσειδώνα ή τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Το «χριστόξυλο» -μεγάλος κορμός που έκαιγε όλο το βράδυ- έφερνε προστασία και πλούσια σοδειά, ενώ οι στάχτες του κρατιούνταν για να ραντίσουν χωράφια. Το ζύμωμα των χριστόψωμων, με σημάδια σταυρωτά ή γεωργικά, είχε ευεργετικό χαρακτήρα. Τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα από νωρίς το πρωί της παραμονής, συνοδευόμενα από ματσούκες ή τρίγωνα και ο οικοδεσπότης τούς έδινε ξηρούς καρπούς, αβγά ή κέρματα.

Προστασία

Το Δωδεκαήμερο (25/12-6/1) συνοδευόταν από φόβο για τα πνεύματα, τους καλικάντζαρους, οι οποίοι υποτίθεται ότι «βγαίνουν στη γη» και πειράζουν τους ανθρώπους. Για προστασία διατηρούσαν αναμμένο το τζάκι, κρεμούσαν αγριόπρασο, έκαιγαν λιβάνι ή ράντιζαν το σπίτι με αγιασμό. Οι γυναίκες απέφευγαν να πλύνουν ρούχα και να ζυμώσουν μεγάλες ποσότητες, θεωρώντας ότι «δένει ο χρόνος». Συνολικά, ο Δεκέμβριος είναι ο μήνας με τα εντονότερα λαογραφικά ίχνη. Συνδυάζει αγωνία, προετοιμασία, αναμονή, προλήψεις και έθιμα. Ενας μήνας που συνδέει το κρύο με την ελπίδα, το σκοτάδι με την προσμονή του φωτός και το τέλος του χρόνου με τη γέννηση μιας νέας περιόδου.

 Μικρό ημερολόγιο εθίμων

Ο Δεκέμβριος, όσο βαρυφορτωμένος κι αν είναι, κρατά μια τάξη στα έθιμα. Στις 4 του μηνός η Αγία Βαρβάρα τιμάται με γλυκίσματα που αφήνονται στα σταυροδρόμια. Η προστασία των παιδιών από τη βλογιά ήταν κάποτε υπόθεση ολόκληρου χωριού· γι’ αυτό γυναίκες και κορίτσια ετοίμαζαν μελόπιτες, λαγγίτες και άλλα γλυκίσματα, τα διάβαζε ο παπάς και τα μοίραζαν στους γύρω. Η μέρα της ήταν και προμήνυμα για τον καιρό των Χριστουγέννων.

Στις 5 και 6 του μηνός ακολουθούν ο Σάββας και ο Νικόλαος. Ο πρώτος σηματοδοτεί το «σαβάνωμα» του κρύου, ενώ ο δεύτερος ανοίγει τις φουρτούνες. Η εικόνα του Αγίου Νικολάου με τα βρεγμένα ράσα είναι τόσο παλιά, ώστε πέρασε από τη λαϊκή φαντασία στο ναυτικό δίκαιο της παράδοσης. Ναυτικοί που έβλεπαν τη θάλασσα να αγριεύει, έριχναν στο κύμα λάδι ή εικόνα του Αγίου. Και στην παλιά Μάνη, ο θρύλος λέει πως ο ίδιος ο Αγιος δίδαξε στους ανθρώπους το τιμόνι, σώζοντας το καράβι από τον δαίμονα-περάτη. Ο εορτασμός της Αγίας Αννης, στις 9 Δεκεμβρίου, αποτελεί για τις γυναίκες ημέρα νηστείας με την προσδοκία της τεκνοποίησης.

Στις 12 του μηνός τιμάται ο Αγιος Σπυρίδων, ο προστάτης της Κέρκυρας αλλά και των υποδηματοποιών σε αρκετά μέρη. Στις 15 ο Αγιος Ελευθέριος, με τις εγκυμονούσες να γεμίζουν την εκκλησία ζητώντας «καλή λευτεριά». Στις 16 ο Αγιος Μόδεστος, ο προστάτης των ζώων· τα νοικοκυριά δίνουν αντίδωρο στα βόδια και στις κατσίκες, τιμώντας την προσφορά τους στη χρονιά.

Και ύστερα έρχονται τα Χριστούγεννα. Πρώτη μέρα του Δωδεκαημέρου, πριν φτάσουν οι καλικάντζαροι, πριν μπει ο νέος χρόνος. Στην καρδιά του πιο σκοτεινού μήνα, ο άνθρωπος ανάβει το φως της μεγάλης γιορτής και περιμένει την άνοδο της μέρας, «σπυρί σπυρί».