Αρχαιότητα

Οι πρώτες αναφορές για ελώδεις πυρετούς βρίσκονται στην αρχαία ελληνική γραμματεία: Ιπποκράτης, Πίνδαρος, ακόμα και ο Ομηρος περιγράφουν συμπτώματα που σήμερα αναγνωρίζουμε ως ελονοσία. Η νόσος σκότωνε αθόρυβα και ίσως, αν πιστέψουμε κάποιους ιστορικούς, να έπαιξε ρόλο και στον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα. Ωστόσο, από την αρχαιότητα έως τα τέλη του 19ου αιώνα η επιστήμη παραμένει απλός θεατής. Οι άνθρωποι υποφέρουν, η θνησιμότητα καλπάζει, αλλά δεν υπάρχουν επιδημιολογικά δεδομένα.

Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο σύνθετη. Ενα κράτος φτωχό, με ανύπαρκτες υγειονομικές δομές και αχανείς εκτάσεις γεμάτες έλη, μετατρέπεται σε γόνιμο έδαφος για την εξάπλωση της νόσου. Το 1887, ο καθηγητής Αφεντούλης καταγράφει με δραματικούς τόνους την πραγματικότητα: σχεδόν το ένα έκτο του πληθυσμού νοσεί κάθε χρόνο: «Σε κάθε γωνιά της χώρας μπορείτε να δείτε τους τάφους».

Η πρώτη οργανωμένη απάντηση δεν έρχεται από το κράτος, αλλά από επιστήμονες με όραμα. Το 1905 ιδρύεται ο Σύλλογος προς Περιστολή των Ελωδών Νόσων, με πρωτοβουλία των γιατρών Κωνσταντίνου Σάββα και Ιωάννη Καρδαμάτη. Οχι απλώς για να παρέμβουν, αλλά για να δημιουργήσουν μία νέα υγειονομική κουλτούρα, με χαρτογράφηση των ασθενών περιοχών, εφοδιασμό με κινίνη, ενημέρωση του πληθυσμού.

Ακόμα η κινίνη αποτελεί το μοναδικό διαθέσιμο φάρμακο, αλλά είναι πανάκριβη. Ετσι, οι φτωχοί καταφεύγουν σε αμφίβολης ποιότητας σκευάσματα, που πουλούν μπακάληδες και πραματευτάδες. Ενα φάρμακο-παγίδα, με περισσότερες προσμίξεις από τη θεραπευτική ουσία. Ενα προϊόν που υποτίθεται πως θα έσωζε, συμβάλλει τελικά στην εξάπλωση της νόσου.

Σερ Ρόναλντ Ρος

Ο Σύλλογος δεν σταματά εκεί. Φέρνει στην Ελλάδα τον σερ Ρόναλντ Ρος, Βρετανό γιατρό και κάτοχο Νόμπελ Ιατρικής για τη μελέτη της ελονοσίας. Ο Ρος περιοδεύει στις ελώδεις περιοχές, σοκάρεται από την εικόνα της Κωπαΐδας και γράφει ότι τόσο εκτεταμένο πρόβλημα δεν έχει δει ούτε σε Ινδία και Αφρική. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ο αριθμός των παιδιών που κατέρρευσε μπροστά μου αποτέλεσε ένα θλιβερό θέαμα. Υποψιάζομαι ότι η βρεφική θνησιμότητα στην Ελλάδα είναι μεγαλύτερη από τις στατιστικές και ακόμα και οι ενήλικες έχουν χάσει μεγάλο μέρος της υγείας και της δύναμής τους επειδή αυτή η θανατηφόρος κατάσταση συνόδευε την παιδική τους ηλικία».

Με τη συμβολή του, ο Σύλλογος προτείνει αποξήρανση βάλτων, χρήση βενζίνης για την εξόντωση προνυμφών, κρατική διανομή φαρμάκων και καμπάνιες ενημέρωσης. Το 1908 επιτυγχάνεται κάτι κρίσιμο, η θέσπιση κρατικού μονοπωλίου στην κινίνη, κάτι που εξασφαλίζει πλέον φθηνή και καθαρή θεραπεία.

Τα πρώτα θετικά βήματα περιορισμού της νόσου σταματούν με το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων και του Α’ Π.Π. Η Μικρασιατική Καταστροφή φέρνει στη χώρα χιλιάδες πρόσφυγες, που διαβιούν σε τρώγλες, βάλτους, περιοχές χωρίς αποχέτευση και μέσα σε λύματα. Το πρόβλημα γιγαντώνεται, με την πρωτεύουσα να γεμίζει παραγκουπόλεις που αποτελούν εστίες μετάδοσης. Οι ποταμοί, που σήμερα νοσταλγούμε, τότε αποκαλούνται «μαύρα νερά» και αποτελούν υγειονομική βόμβα.

Η κρατική αδράνεια εξοργίζει τον Τύπο της εποχής. Το 1929, σε άρθρο που διαβάζεται με πικρή ειρωνεία, καταγράφεται: «Το υπουργείο της Υγιεινής θα συνεχίσει να συντάσσει σχέδια επί σχεδίων και το αποτέλεσμα θα είναι ένα πελώριο μηδέν εις το πηλίκον». Η Πολιτεία φαίνεται να ευαισθητοποιείται μετά τον θάνατο του γιατρού Κωνσταντίνου Σάββα. Υιοθετεί τις θέσεις του Συλλόγου, θεσπίζει νομοθεσία για τη δημόσια Υγεία και ιδρύει Υγειονομικό Κέντρο με ειδικό τμήμα Ελονοσίας.

Ψεκασμοί

Το τέλος του Β’ Π.Π. βρίσκει τη χώρα γονατισμένη. Ομως, πλέον η επιστήμη έχει στο οπλοστάσιό της κάτι νέο: το DDT. Από το 1945, ξεκινούν συστηματικοί ψεκασμοί από αέρος, με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Η ελονοσία αρχίζει να υποχωρεί, όχι όμως χωρίς τίμημα. Οι παρενέργειες του εντομοκτόνου στον άνθρωπο, αλλά και η ανθεκτικότητα που αναπτύσσουν τα κουνούπια σε αυτό, θέτουν νέα ερωτήματα.

Τα επόμενα χρόνια, έρχονται πιο εξελιγμένα φάρμακα και λιγότερο τοξικά εντομοκτόνα. Η αποξήρανση λιμνών και ελών συνεχίζεται, η ενημέρωση του κόσμου ενισχύεται. Ο συνδυασμός επιστήμης, κρατικής πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης φέρνει, σταδιακά, το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η ελονοσία σβήνει από τον ελληνικό, τουλάχιστον, χάρτη. Σήμερα, η αρρώστια, που κάποτε ήταν μάστιγα, επιβιώνει μόνο ως ανάμνηση σε κιτρινισμένα χαρτιά και ηλικιωμένους γιατρούς που πρόλαβαν τα τελευταία περιστατικά. Η ελονοσία στη χώρα δεν ηττήθηκε μόνο από τα φάρμακα, αλλά και από μια συλλογική απόφαση: να πάψουμε να ζούμε μέσα στα έλη, κυριολεκτικά και μεταφορικά…

Ο θάνατος γίνεται καθημερινότητα

Ο Τύπος του πρώτου μισού του 20ού αιώνα δεν προβάλλει την ελονοσία στα πρωτοσέλιδα, όχι φυσικά γιατί δεν αποτελεί απειλή, αλλά γιατί είναι μια τραγική ρουτίνα, ένα καθημερινό βάσανο τόσο γνώριμο που παύει πια να συγκινεί. Η εφημερίδα «Εμπρός» γράφει για την τραγική κατάσταση που επικρατεί στη Χαλκίδα το 1924: «Η κατάστασις είναι τοιαύτη, ώστε μόνον η θεία πρόνοια ημπορείν να αποτρέψει την καταστροφήν. Τα κρούσματα πυρετού υπερβαίνουν τας 2.000, και δεν υπάρχει ουδείς εις τα πέριξ χωρία άνευ συμπτωμάτων». Η απίστευτη αυτή πραγματικότητα δεν είναι παρά μία μικρή παράγραφος ανάμεσα σε πολιτικές δηλώσεις και τιμές βαμβακιού…

Η «Εστία» του 1932 αναφέρει για τη Λάρισα: «Aι οικίαι των προσφύγων περιβάλλονται υπό τέλματος, το ύδωρ είναι στάσιμον και τα κουνούπια μυριάδες. Οι ασθενείς παραμένουν κατάκοιτοι επί εβδομάδας, ενίοτε και επί μηνός. Τα φαρμακεία εξηντλήθησαν της κινίνης». Ουδείς εκπλήσσεται, η κατάσταση μοιάζει σχεδόν φυσιολογική, σαν ένας δεύτερος κύκλος της ζωής, παράλληλος με τις εποχές και τις σοδειές.

Το πιο σκληρό απ’ όλα είναι ότι οι τοπικές κοινωνίες φαίνεται να έχουν αποδεχθεί την αρρώστια ως αναπόφευκτο στοιχείο της ζωής τους. Σε άρθρο εφημερίδας του 1938 για την Τριχωνίδα, ένας δάσκαλος γράφει: «Από τας 15 Μαΐου μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου, εις το χωρίον μας δεν υπάρχει νύχτα άνευ πυρετού. Αλλά οι κάτοικοι εσυνήθισαν. Λέγουν: “Το σώμα καίει, αλλά το χωράφι περιμένει”. Συνεχίζουν την καθημερινότητά τους σαν να πρόκειται για φυσικό φαινόμενο, όπως η βροχή ή η ξηρασία…».