Μέχρι την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Ελληνες πολίτες εβραϊκού θρησκεύματος ζούσαν σχετικά αρμονικά με την ορθόδοξη πλειοψηφία του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Ομως, ο πόλεμος και η γερμανική Κατοχή θα επιβεβαίωνε ή θα αποκαθήλωνε τα πραγματικά συναισθήματα των πρώην γειτόνων. Μέχρι τότε στην Ελλάδα ζούσαν περίπου 70 χιλιάδες Εβραίοι, με το σημαντικότερο κομμάτι τους να βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, ενώ μικρότερες ομάδες υπήρχαν σε Αθήνα, Λάρισα και λοιπή Θεσσαλία, Δράμα, Κέρκυρα, Εβρο, Βέροια, Χανιά και Ζάκυνθο.

Αντίστροφη μέτρηση

Η είσοδος των Γερμανών κατακτητών στη Θεσσαλονίκη οριοθετεί την αντίστροφη μέτρηση για τους Εβραίους της πόλης. To πρώτο διάστημα υπάρχει μια περίεργη αδιαφορία των Γερμανών προς αυτούς, κάτι που… εξοργίζει ορκισμένους αντισημίτες όπως ο Ηφαιστίων Παπαναούμ. Ο τελευταίος μάλιστα, τον Απρίλιο του 1942, στέλνει οργισμένη προσωπική επιστολή προς τις αρχές Κατοχής της πόλης με τίτλο: «Ο εβραϊσμός της Ελλάδας». Σε αυτή, αφού ανέφερε ότι μετά έναν χρόνο γερμανικής παρουσίας στην πόλη οι Εβραίοι ζούσαν… «σαν πασάδες στα Γιάννενα», κατήγγειλε την αδιαφορία των «Αρχών» για το θέμα: «…Πώς είναι δυνατόν σε όλα τα ευρωπαϊκά και βαλκανικά κράτη να έχουν ληφθεί από καιρό μέτρα και μόνο οι Εβραίοι της Ελλάδας, ιδιαίτερα αυτοί της Θεσσαλονίκης, να μην έχουν θιγεί και να παραμένουν ελεύθεροι, συνεχίζοντας τη διαβολική προπαγάνδα εναντίον της Μεγάλης Γερμανίας;».

Δεν γνωρίζουμε αν οι παρακλήσεις του Παπαναούμ εισακούστηκαν, πάντως, τρεις μήνες μετά, τον Ιούλιο του 1942, οι γερμανικές αρχές Κατοχής συγκέντρωσαν χιλιάδες Εβραίους της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Ελευθερίας και στη συνέχεια τους έστειλαν σε καταναγκαστικά έργα σε γειτονικούς νομούς. Το πιο εξοργιστικό είναι πως έπειτα κατηγόρησαν τους εκτοπισμένους για έλλειψη παραγωγικότητας, ζητώντας μάλιστα από την Ισραηλινή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης 50 εκατ. μάρκα ως αποζημίωση για την απραξία τους, ενώ ζητούν και λύτρα για να τους απαλλάξουν από αυτές τις εργασίες.

Πράγματι, η εβραϊκή κοινότητα κατέβαλε 38 εκατ. μάρκα σε τέσσερις δόσεις, ενώ το υπόλοιπο ποσό δεν καταβάλλεται ποτέ γιατί ενδιάμεσα δεν έχει μείνει κανένας Εβραίος στην πόλη. Οσοι πλήρωσαν και οι αιχμάλωτοι έχουν σταλεί πλέον σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας. Οι ελάχιστοι που γλιτώνουν ακολουθούν αντάρτικες ομάδες στα βουνά, κρύβονται σε χωριά, φτάνουν ως άγνωστοι στην Αθήνα, ενώ κάποιοι διαφεύγουν από τη χώρα.

Εμπορικό κενό

Ο εξανδραποδισμός των Εβραίων δημιούργησε «εμπορικό κενό» στην πόλη και, όπως ήταν φυσικό, πολλά… κοράκια και λύκοι μαζεύτηκαν γύρω από το «κουφάρι» της πρώην ακμάζουσας εβραϊκής κοινότητας. Στις 7 Μαρτίου 1943 οι κατοχικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης ίδρυσαν την ΥΔΙΠ (Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών). Τυπικός της στόχος είναι το κλείσιμο των καταστημάτων των εκδιωχθέντων, η καταγραφή-καταμέτρηση των εμπορευμάτων και η παράδοση των κλειδιών μέχρι η υπηρεσία να ορίσει νέους μεσεγγυούχους, για τον διορισμό των οποίων υπεύθυνη είναι πάλι η ΥΔΙΠ.

Το κατασκεύασμα αυτό βασίζεται σε νομικά τερτίπια (αναγκαστικός νόμος 409/1941 «Περί μεσεγγυήσεως εχθρικών περιουσιών» και ο 439/1941 «Περί μεσεγγυήσεως περιουσιών ανηκουσών σε Αγγλους υπηκόους»), αλλά στην πραγματικότητα είναι μια κακοστημένη νομιμοποίηση του άθλιου πλιάτσικου που ακολουθεί εις βάρος ανθρώπων που δεν μπορούν να υπερασπίσουν τις περιουσίες τους.

Μέσα σε ελάχιστο διάστημα εμφανίστηκαν πολλοί τυχοδιώκτες που θέλησαν να κάνουν τους «πραγματογνώμονες» στα 2.000 καταστήματα και 12.000 εβραϊκά διαμερίσματα. Η ΥΔΙΠ δεχόταν συνεχείς καταγγελίες για τους πλιατσικολόγους από αυτούς που είχαν μείνει έξω από τη μοιρασιά.

Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από επιστολή προς την ΥΔΙΠ στις 9 Απριλίου 1943. Ο Δ.Β. διαμαρτυρόταν γιατί, ενώ του είχε δοθεί προς «απογραφή ένα ισραηλίτικο μαγαζί στην οδό Ερμού» και ο ίδιος είχε ξοδέψει «…πολλές ημέρες και πολύτιμον χρόνον» για αυτό, τελικά διορίστηκε κάποιος άλλος από τη γειτονιά, «…όστις μου λέει, να φύγης, διότι ως πραγματογνώμων διορίσθη ο γαμβρός μου και θα προτιμηθή».

Επιστολή

Ο ίδιος ο Ηλίας Δούρος (διευθυντής της ΥΔΙΠ), σε επιστολή του προς τον υπουργό Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, αναφέρει ότι οι υπάλληλοι της υπηρεσίας «…ενδιαφέροντο πολύ περισσότερον να τους ανατεθή η απογραφή σοβαρών καταστημάτων και κατά προτίμηση χρυσοχοείων, υφασματεμπορικών καταστημάτων και ειδών νεωτερισμού, διότι έχουν εν νω εις έκαστος την κλοπήν και ιδιοποίησιν αντικειμένων των καταστημάτων τούτων». Τον πειρασμό της λεηλασίας δεν απέφυγαν ούτε αστυνομικοί και χωροφύλακες που υποτίθεται ότι φύλασσαν τους χώρους. Ο Δούρος συνεχίζει: «…τοιαύτη συγκέντρωσις και περισυλλογή των υλικών επετεύχθη εντός του πλαισίου των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και υπό τας γνωστάς τότε περιστάσεις της πλήρους διασαλεύσεως της τάξεως. Επί πολλάς ημέρας να ακούωνται συνεχείς πυροβολισμοί των αστυνομικών οργάνων προς συγκράτησιν της έννομου τάξεως, οίτινες έσχον και θύματα τινά μεταξύ των κλεπτών και λεηλατούντων…».

Οι «κακοί Ελληνες»

Αμεσα ωφελημένοι της λεηλασίας είναι οι παρακρατικοί της πόλης που, εκμεταλλευόμενοι την πλήρη κρατική αποσύνθεση, πλουτίζουν και ελέγχουν την πολιτική και κοινωνική ζωή της Θεσσαλονίκης. Περισσότερο κερδισμένος ήταν ο Ηφαιστίων Παπαναούμ, ο οποίος εξαργύρωσε το αντισημιτικό του μένος και τις επιστολές του με περισσότερο πρακτικά πράγματα: δύο τεράστια βυρσοδεψεία, πέντε καταστήματα και τα γραφεία τους, υποδηματοποιείο, κατάστημα υαλικών, καθώς και πολλά ακίνητα και χρυσές λίρες.

Ευνοημένος είναι και ο δημιουργός του τάγματος θανάτου ΕΕΣ (Εθνικός Ελληνικός Στρατός) Γιώργος Πούλος, ο οποίος καρπώθηκε πολλές εβραϊκές περιουσίες διοχετεύοντας τα περισσότερα από αυτά τα χρήματα στην ίδια την οργάνωσή του. Οταν ο διοικητής της ΥΔΙΠ Ηλίας Δούρος τόλμησε να ρωτήσει τον διοικητή της Γερμανικής Διοίκησης Μαξ Μέρτεν (γνωστός και ως «κτήνος της Θεσσαλονίκης») γιατί υπάρχει τέτοια εύνοια προς αυτούς τους «κακούς Ελληνες», εκείνος του απάντησε κυνικά, ότι ήταν υποχρεωμένος να συνεργάζεται και με τέτοιους ανθρώπους.

Οταν διαφαίνεται η κατάληξη του πολέμου οι μηδίσαντες, βλέποντας τι θα επακολουθούσε, άρχισαν να πουλάνε τις λεηλατημένες εβραϊκές περιουσίες, μετατρέποντάς τες σε χρυσές λίρες. Τον Σεπτέμβριο του 1944 οι γερμανόφιλοι μαζί με τις οικογένειές τους και τα κλαπέντα αποχωρούν από την πόλη. Μόνο τότε επανεμφανίζονται σε αυτήν οι κρυμμένοι και τρομαγμένοι Εβραίοι που μαζί με όσους επιστρέφουν, βρίσκονται σε άλλη πόλη από αυτή που άφησαν.

Οι περισσότεροι αντιμετώπιζαν προβλήματα σίτισης-στέγασης, αλλά κυρίως «ρόλου» στο μεταπολεμικό περιβάλλον, αφού τα σπίτια και τα καταστήματά τους όχι μόνο ήταν λεηλατημένα, αλλά και γκρεμισμένα, αφού πολλοί πίστευαν ότι οι Εβραίοι έκρυβαν στους τοίχους και στα θεμέλια των σπιτιών τους αμύθητους θησαυρούς. Το εβραϊκό νεκροταφείο είχε συληθεί από Γερμανούς και Ελληνες, με τις επιτύμβιες πλάκες του να χρησιμοποιούνται για στρώσιμο δρόμων, πεζοδρομίων, προαυλίων και τοίχων της πόλης.

Ο διωγμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης είναι μια ιστορία που πικραίνει το παρελθόν της πόλης. Κάποιοι κάτοικοί της βοήθησαν σε αυτόν, οι περισσότεροι σιώπησαν, κάποιοι λιγότεροι συμπαραστάθηκαν. Το σκληρότερο απ’ όλα είναι ότι σήμερα οι περισσότεροι κάτοικοί της τον έχουν ξεχάσει.