Μιλήσαμε με την ψυχολόγο Νικολέττα Τουρλεντέ, η οποία μοιράστηκε μαζί μας πολύτιμες συμβουλές για το πώς οι μαθητές μπορούν να διατηρήσουν την ψυχραιμία και την αυτοπεποίθησή τους, αλλά και πώς οι γονείς μπορούν να σταθούν πραγματικά υποστηρικτικά δίπλα τους.

1.      Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο ψυχολογικό βάρος που κουβαλούν οι μαθητές κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας για τις Πανελλήνιες;

Οι Πανελλήνιες εξετάσεις αποτελούν μια κρίσιμη κι ιδιαίτερα φορτισμένη ψυχολογικά περίοδο στη ζωή του ατόμου. Αρχικά, αποτελούν ένα ηλικιακό ορόσημο ενηλικίωσης, καθώς συνδέονται με την είσοδο στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, την απόκτηση αυτονομίας και την αρχή της επαγγελματικής αποκατάστασης και συντελούν ουσιαστικά στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του ατόμου.

Στο πλαίσιο αυτό πρόκειται για ένα στάδιο της ζωής με ιδιαίτερο ψυχολογικό βάρος για τους  μαθητές αλλά και τις οικογένειές τους.

Πρόκειται για μια μακρόχρονη περίοδο σωματικής, γνωστικής και ψυχικής δοκιμασίας: σωματική και γνωστική καταπόνηση από το πολύωρο διάβασμα, την συνεχή εναλλαγή σχολείου, φροντιστηρίων, ιδιαίτερων μαθημάτων εφτά ημέρες την εβδομάδα, μειωμένος χρόνος για ύπνο, σωματική ξεκούραση, κοινωνικοποίηση κι αποσύνδεση από το αγχογόνο ερέθισμα.

Ως προς το ψυχικό επίπεδο, είναι μεγάλη η αγωνία για το μέλλον, για το αν θα εκπληρώσει, ο έφηβος τους στόχους του και πώς θα εξελιχθεί η συνέχεια της ζωής του.

Ένα βασικό στοιχείο αποτελεί το πώς διαμορφώθηκαν αυτοί οι στόχοι για τον έφηβο: είναι, η συμμετοχή στις πανελλήνιες, η επιλογή μιας συγκεκριμένης σχολής, αποτέλεσμα δικών του ονείρων; Δικής του, προσωπικής επιθυμίας ή αισθάνεται υποχρέωση να εκπληρώσει επιταγές κι επιθυμίες σημαντικών άλλων: πχ.  γονιών, καθηγητών; Είναι ο δρόμος που θα βαδίσει δική του επιλογή ή αισθάνεται την πίεση να κάνει κάτι που δεν επιθυμεί, για να εκπληρώσει ανάγκες άλλων;

Σε συνέχεια των παραπάνω ερωτημάτων, σημαντικό είναι το βάρος της προσδοκίας: του εαυτού και των σημαντικών άλλων. Ένα κομμάτι είναι οι υψηλές προσδοκίες απέναντι στον εαυτό, ένα άλλο, η ανάγκη να δικαιώσουν τις προσδοκίες των άλλων

Πολλοί μαθητές συνδέουν την εικόνα του εαυτού τους και την αίσθηση της αξίας τους με την επιτυχία. Μια ενδεχόμενη αποτυχία βιώνεται ως προσωπικό πλήγμα, ενώ κυριαρχεί ο φόβος μήπως απογοητεύσουν τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής τους — τους γονείς, τους καθηγητές ή τους συγγενείς. Συχνά νιώθουν πως το αποτέλεσμα των εξετάσεων δεν καθορίζει απλώς το μέλλον τους, αλλά και το αν «αξίζουν» στα μάτια των άλλων.

Επιπλέον, πολλοί μαθητές αισθάνονται μια έντονη ευθύνη απέναντι στους γονείς τους, για τις θυσίες και τις προσπάθειες που εκείνοι καταβάλλουν, είτε οικονομικά είτε συναισθηματικά, ώστε να τους στηρίξουν με φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα. Αυτό το αίσθημα υποχρέωσης συχνά ενισχύει τον φόβο της αποτυχίας και την ψυχική πίεση.

Παράλληλα, με τις σωματικές και ψυχικές  προκλήσεις η προετοιμασία για τις Πανελλήνιες συχνά οδηγεί σε απώλεια ισορροπίας στη ζωή των εφήβων. Οι φίλοι, τα χόμπι, αγαπημένες δραστηριότητες, παράμετροι, δηλαδή, που αποτελούν παράγοντες ψυχικής ενδυνάμωσης παραμερίζονται, με αποτέλεσμα ψυχική αλλά και αίσθηση μοναξιάς.

Στην ουσία, το μεγαλύτερο ψυχολογικό βάρος είναι ότι η προσωπική τους αξία και ταυτότητα συμπιέζονται μέσα σε έναν αριθμό — τη βαθμολογία. Οι μαθητές συχνά νιώθουν ότι η αξία τους εξαρτάται από το αποτέλεσμα των Πανελληνίων, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται απλώς για ένα δύσκολο, αλλά περαστικό στάδιο στη ζωή τους.

2.     Ποιος είναι ο ρόλος των γονιών σε αυτή τη διαδικασία; Πώς μπορούν να στηρίξουν πραγματικά τα παιδιά τους, χωρίς να τους μεταφέρουν επιπλέον πίεση και άγχος;

Η περίοδος της προετοιμασίας για τις Πανελλήνιες δεν αφορά μόνο τον μαθητή που δίνει εξετάσεις, αλλά ολόκληρη την οικογένεια, καθώς το κλίμα στο σπίτι επηρεάζει βαθιά την ψυχολογική του κατάσταση. Ο ρόλος των γονιών στη διάρκεια είναι καθοριστικός — όχι τόσο στο διάβασμα του παιδιού, όσο στη συναισθηματική του σταθερότητα.

Οι γονείς έχουν αγωνία για την ευημερία των παιδιών τους, κάτι που συνδέουν με την μελλοντική επαγγελματική τους πορεία κι αποκατάσταση, έτσι, υπάρχει μεγάλη ανησυχία και για την επίδοσή τους στις εξετάσεις. Όταν αυτή η αγωνία μεταδίδεται στους μαθητές, εντείνει το βίωμα πίεσης κι άγχους. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, όλοι οι ενήλικες, ότι τα παιδιά δεν επηρεάζονται τόσο από την λεκτική, όσο από την εξωλεκτική συμπεριφορά μας. Αυτό σημαίνει, πως ό,τι κι αν λένε οι γονείς στα παιδιά, όσες συμβουλές, παραινέσεις, οδηγίες και να δίνουν, την ισχυρότερη επίδραση έχει η συμπεριφορά τους.

Μια, ακόμη, ουσιαστική παράμετρος είναι το κίνητρο που θα οδηγήσει τα παιδιά να δεσμευτούν στην δοκιμασία αυτή: είναι σημαντικό οι γονείς να βοηθήσουν  – να δίνουν το χώρο – στα παιδιά να βρουν τα εσωτερικά τους κίνητρα, και να μην είναι η απόφαση για τις εξετάσεις αποτέλεσμα πίεσης από εξωτερικές πηγές.

Ένας σημαντικός παράγοντας είναι  να μην μεταδίδεται στους εφήβους το μήνυμα ότι η ταυτότητά τους, η εικόνα που διαμορφώνουν για τον εαυτό τους, η αυτοεκτίμησή τους εξαρτάται από την επίδοσή τους στις εξετάσεις. Να τους καθρεφτίζεται ότι η επιτυχία στις Πανελλήνιες είναι σημαντική, αλλά δεν είναι το μοναδικό μέτρο της αξίας τους,  ότι η αξία τους δεν καθορίζεται αποκλειστικά από την επίδοσή τους στις εξετάσεις, ότι υπάρχει εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα.

Πολλοί μαθητές εκφράζουν ότι βιώνουν μεγαλύτερο αίσθημα πίεσης από το περιβάλλον τους,  που τους ρωτά για την πορεία του διαβάσματος, την επίδοσή τους κ.α. Μ ε τον τρόπο αυτό γονείς και συγγενείς εκφράζουν το ενδιαφέρον τους, ωστόσο οι συνεχείς αναφορές από εξωτερικές πηγές στο κρίσιμο κι αγχογόνο αυτό ζήτημα, συνηχεί με το εσωτερικό τους άγχος και το εντείνει.

Τέλος, είναι σημαντικό να διατηρείται περιβάλλον με ηρεμία, χωρίς ένταση και με έλεγχο των ερεθισμάτων, καθώς και να βοηθηθεί ο μαθητής να διατηρεί καθημερινή ρουτίνα: καθημερινό πρόγραμμα για τον ύπνο, τα γεύματα, τη μελέτη και τον χρόνο χαλάρωσης. Επίσης, να μην πραγματοποιούνται μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητα και τον τρόπο ζωής της οικογένειας κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής.

3.     Πώς μπορεί ένας μαθητής να διαχειριστεί το άγχος και τον φόβο της αποτυχίας, ειδικά τις τελευταίες εβδομάδες πριν τις εξετάσεις;

Είναι σημαντικό, εδώ, να δούμε τι είναι το άγχος: Το άγχος είναι ένα συναίσθημα που βιώνουμε όλοι όταν αντιμετωπίζουμε μια απαιτητική ή απειλητική κατάσταση. Είναι η ψυχική και σωματική αντίδραση του οργανισμού μας σε κάτι που θεωρούμε σημαντικό, δύσκολο ή αβέβαιο. Από βιολογική άποψη, το άγχος ενεργοποιεί μηχανισμούς εγρήγορσης και μάς προετοιμάζει να ανταποκριθούμε — να συγκεντρωθούμε, να προσπαθήσουμε περισσότερο, να προστατευτούμε.

Μέχρι ενός σημείου, το άγχος μπορεί να είναι δημιουργικό και βοηθητικό, καθώς αυξάνει τα επίπεδα κινητοποίησης και βελτιώνει την απόδοση. Η απουσία άγχους δείχνει ότι το άτομο δεν κινητοποιείται και δεν ενδιαφέρεται για την επίδοσή του. Όταν όμως γίνει υπερβολικό ή παρατεταμένο, μετατρέπεται σε εμπόδιο: προκαλεί ένταση, ανησυχία, σωματικά συμπτώματα (όπως ταχυκαρδία, δυσκολία στον ύπνο) και μειώνει την ικανότητα συγκέντρωσης και απόδοσης.

Συνοψίζοντας, το άγχος δεν είναι κάτι επικίνδυνο· γίνεται πρόβλημα και χρειάζεται διερεύνηση σε συνεργασία με ειδικό ψυχικής υγείας όταν εκδηλώνεται με μεγάλη ένταση, διάρκεια και προκαλεί δυσλειτουργία σε προσωπικό, κοινωνικό κι ακαδημαϊκό επιπεδο.

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, είναι σημαντικό να επιτρέπεται στο μαθητή να βιώνει άγχος και να του δίνεται χώρος να το εκφράζει. 

Τις τελευταίες εβδομάδες πριν τις Πανελλήνιες βοηθά να υπάρχει ένα σταθερό πρόγραμμα με ισορροπία ανάμεσα στη μελέτη και στην ξεκούραση. Η σωστή διατροφή, ο ύπνος, η φυσική άσκηση και τα σύντομα διαλείμματα είναι σημαντικές προϋποθέσεις για καλή επίδοση.

Εξίσου σημαντικό είναι ο μαθητής να μοιράζεται ό,τι νιώθει με ανθρώπους που τον κατανοούν — φίλους, γονείς, καθηγητές ή έναν ειδικό. Η συζήτηση δεν χρειάζεται να δίνει λύσεις· αρκεί να δημιουργεί χώρο για το συναίσθημα, χωρίς κριτική.

Τέλος, βοηθά πολύ να θυμάται ότι η αξία του δεν καθορίζεται από μια επίδοση. Οι Πανελλήνιες είναι ένα σημαντικό βήμα, αλλά όχι ο τελικός προορισμός. Η αποτυχία δεν είναι το τέλος — είναι μια στάση, ένας σταθμός που μπορεί να οδηγήσει αλλού, συχνά εκεί όπου πραγματικά ταιριάζει ο καθένας.

4.     Τι θα λέγατε σε ένα παιδί που νιώθει ότι “αν δεν περάσω, τελείωσε ο κόσμος”;

Όταν ένας έφηβος εκφράζει αυτή τη σκέψη, συνήθως βιώνει μια έντονη ψυχολογική πίεση που πηγάζει, όπως αναφέραμε παραπάνω, τόσο από εσωτερικές απαιτήσεις όσο και από τις προσδοκίες του περιβάλλοντός του. Η αποτυχία, σε αυτή τη φάση, δεν νοείται ως ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά ως συνολική απειλή για την ταυτότητα και την αξία του. Ο φόβος της αποτυχίας συχνά λειτουργεί παραλυτικά, γεννώντας άγχος, αίσθημα ανεπάρκειας και την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει μέλλον πέρα από την επιτυχία στις εξετάσεις.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι σημαντικό να βοηθήσουμε τον νέο άνθρωπο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με το αποτέλεσμα και να κατανοήσει ότι η ζωή δεν καθορίζεται από μία μόνο στιγμή ή διαδικασία. Η αποτυχία στις πανελλήνιες δεν ακυρώνει τις δυνατότητές του, αλλά μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για νέες επιλογές, προσαρμογές και μορφές εξέλιξης. Το μήνυμα που χρειάζεται να μεταδοθεί είναι ότι ο δρόμος προς την προσωπική και επαγγελματική ολοκλήρωση δεν είναι μονοσήμαντος· υπάρχουν εναλλακτικά μονοπάτια που μπορούν να οδηγήσουν σε ισότιμα ικανοποιητικές και δημιουργικές πορείες.

Η ψυχολογική υποστήριξη σε τέτοιες στιγμές στοχεύει στο να μειώσει την πίεση, να επαναφέρει την προοπτική και να βοηθήσει το παιδί να δει τον εαυτό του πέρα από τον ρόλο του υποψηφίου, ως ένα άτομο με δυνατότητες, αξίες και μέλλον που δεν εξαρτάται από ένα μόνο αποτέλεσμα.

5. Πόσο σημαντικό είναι οι μαθητές να διατηρούν δραστηριότητες εκτός διαβάσματος — όπως άθληση, τέχνη ή παρέα — κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας;

Όπως αναφέραμε παραπάνω, η διατήρηση δραστηριοτήτων εκτός του πλαισίου του διαβάσματος — όπως η σωματική άσκηση, η ενασχόληση με την τέχνη ή οι κοινωνικές συναναστροφές — έχει καθοριστική σημασία για την ψυχοσυναισθηματική υγεία των μαθητών. Οι δραστηριότητες αυτές λειτουργούν ως μηχανισμοί ρύθμισης του άγχους, ενισχύουν τη γνωστική λειτουργία και προάγουν τη συνολική ευεξία.

Έρευνες έχουν αναδείξει τις κοινωνικές σχέσεις ως υποστηρικτό πλαίσιο, που προσφέρει ασφάλεια, ενθάρρυνση και αίσθημα του «ανήκειν» — στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξη ψυχικής ευεξίας. Επομένως, η διατήρηση ενός ισορροπημένου προγράμματος που συνδυάζει τη μελέτη με δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης και κοινωνικής σύνδεσης αποτελεί ουσιαστική παράμετρο τόσο για τη διάθεση όσο και ακαδημαϊκή απόδοση των μαθητών.