Δεν είναι ούτε λογοτεχνία υψηλών απαιτήσεων, ούτε πολιτική ανάλυση. Είναι μια υπόσχεση. Μια υπόσχεση απόδρασης.

Η αστυνομική λογοτεχνία, στις δεκάδες λαϊκές εκδοχές της που άνθησαν στην Ελλάδα από το 1930 μέχρι και τη δεκαετία του 1970, δεν αποτελεί μόνο ένα ανάγνωσμα του περιπτέρου, αλλά ένα κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο. Φτηνά τεύχη, συνήθως 64 έως 132 σελίδες, με ασπρόμαυρα ή δίχρωμα εξώφυλλα, γρήγορη εναλλαγή σκηνών, ήρωες χωρίς εσωτερικές αναζητήσεις, αλλά με πιστόλι και τιμιότητα.

Το κοινό αυτών των περιοδικών ήταν μικτό και αποτελείτο από εργάτες, υπάλληλους, φοιτητές, και μαθητές. Το διάβαζε στο τραμ, στα σπίτια, στο παγκάκι. Τα έντυπα αυτά κυκλοφορούν φυσικά μέσω περιπτέρου αλλά οι περιπέτειες και οι ήρωες του διαδίδονταν από στόμα σε στόμα και μοιράζονταν κρυφά χέρι με χέρι. Η λαϊκή γλώσσα γραφής τους δίνει έναν άμεσο, σχεδόν φυσικό δεσμό με τους αναγνώστες.

Δημοφιλέστεροι τίτλοι αυτών των περιοδικών είναι οι “Μάσκα” και “Μυστήριον” αλλά όχι μόνο. Κυκλοφορούν δεκάδες άλλα με εντυπωσιακούς τίτλους: “Αράχνη”, “Άσσος”, “Σφίγγα”, “Φάντασμα”, “Λωποδύτης”, “Μασκούλα”, και αρκετά ακόμη που δεν αντέχουν στον χρόνο αλλά αφήνουν το αποτύπωμά τους. Ορισμένα, όπως η “Αράχνη” της Κατοχής, κυκλοφορούν παράνομα ή υπό περιορισμούς· άλλα, όπως το “Μυστήριο” της δεκαετίας του ’70, προσπαθούν να σταθούν δίπλα στην τηλεόραση και στις ασπρόμαυρες αστυνομικές σειρές του ΕΙΡΤ.

Η γλώσσα γραφής του είναι απλή, άμεση και σχεδόν προφορική. Οι συγγραφείς –πολλοί από τους οποίους δεν υπογράφουν με τα πραγματικά τους ονόματα– συχνά αυτοσχεδιάζουν ή απλά μεταφράζουν αντίστοιχα ξένα έντυπα χωρίς, φυσικά, καμία επίσημη άδεια. Ωστόσο, παρά τις παρατυπίες, αυτό που δημιουργείτε είναι ένα σώμα λαϊκής λογοτεχνίας με δικούς του ήρωες, ρυθμούς και κανόνες. Ήρωες όπως ο πράκτωρ Ζ, ο Γερόλυκος, η Νυχτερίδα, ο Φάντομ προσφέρουν στον νεαρόκοσμο ο καθένας τις δικές του συνταγές επιβίωσης σε έναν νέο βίαιο και διεφθαρμένο κόσμο που έρχεται.

Ξεχωριστή θέση στην αστυνομική μυθολογία της εποχής κατέχει ο Γιάννης Μαρής, ο οποίος, αν και δεν ταυτίστηκε ποτέ με τα λαϊκά περιοδικά τύπου “Μάσκα”, υπήρξε θεμελιωτής της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα με πιο λογοτεχνική φλέβα. Μέσα από τα μυθιστορήματα του αστυνόμου Μπέκα που δημοσιεύονταν κατά συνέχειες σε εφημερίδες όπως η “Αυγή” και η “Ακρόπολις” ήδη από το 1953, ο Μαρής πέτυχε να συνδέσει το αστυνομικό αφήγημα με την ελληνική κοινωνία του καιρού του φέρνοντας στο φως όχι μόνο εγκλήματα αλλά και κοινωνικές αντιφάσεις.

Αν οι ήρωες των περιοδικών φορούσαν καμπαρντίνα και κυνηγούσαν σκοτεινές οργανώσεις, ο Μπέκας του Μαρή φορούσε καθημερινό κοστούμι και ερευνούσε σε λαϊκές γειτονιές, γραφεία και μικροαστικά σπίτια.

Πολλά από αυτά τα περιοδικά αντιγράφουν την αισθητική και την αφήγηση των αμερικανικών αστυνομικών περιοδικών δίνοντας τους όμως ελληνικό χρώμα. Η δράση τοποθετείται συχνά σε ανώνυμες μεγαλουπόλεις που έμοιαζαν με την Αθήνα, οι κακοποιοί μιλούν ελληνικά και οι “καμπαρντινάτοι” ήρωες διατηρούν μια εγχώρια αστική ευγένεια. Η εικονογράφηση είναι καθοριστική: τα εξώφυλλα των περιοδικών, συχνά σχέδια από Έλληνες γραφίστες όπως ο Μιχάλης Γάλλιας, δίνουν τον τόνο του τεύχους πριν καν ξεκινήσει το διάβασμα.

Η επιτυχία των περιοδικών αυτών δεν εξηγείται μόνο από την έλλειψη άλλων αναγνωστικών επιλογών. Στην πραγματικότητα, εκπληρώνουν έναν πολύ συγκεκριμένο ρόλο: προσφέρουν στην καθημερινότητα μια αίσθηση τάξης. Όσο ακραία κι αν είναι τα εγκλήματα ή οι συνθήκες, στο τέλος ο ένοχος αποκαλυπτόταν, και το δίκαιο αποκαθίστατο. Σε μια κοινωνία που βιώνει διαρκείς μεταπολεμικούς κλυδωνισμούς, πολιτικές αναταράξεις και οικονομική αβεβαιότητα, αυτή η αποκατάσταση είναι καθησυχαστική στο παιδικό μυαλό.

Ωστόσο, η παρακμή έρχεται αναπόφευκτα. Η τηλεόραση, το φτηνό αστυνομικό μυθιστόρημα τσέπης, ακόμη και η “εισβολή” των ξένων κόμιξ τη δεκαετία του 60 κάνουν τα ασπρόμαυρα έντυπα να φαίνονται ξεπερασμένα. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70, τα περισσότερα έχουν κλείσει. Μερικές αποτυχημένες αναβιώσεις τη δεκαετία του ’80 δεν στέκονται ικανές να ανατρέψουν την πτώση.

Σήμερα τα περιοδικά αυτά επανέρχονται, όχι πια ως ανάγνωσμα, αλλά ως αντικείμενο μελέτης και συλλογής. Είναι πια τεκμήρια μιας άλλης Ελλάδας που διάβαζε στο πόδι, αλλά ονειρευόταν με πάθος. Που ζητούσε να βρει τον ένοχο, ακόμη κι αν δεν υπήρχε φόνος…