Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στην Εδρα Γιώργου Σεφέρη και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, αλλά και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών και διαπρεπής συγγραφέας, έχει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις αλλά, κυρίως, όραμα γι’ αυτά που θέλει να πετύχει.

Η παρουσία του από το 2024 στο τιμόνι του Κέντρου Δελφών έχει ήδη δώσει νέες κατευθύνσεις σε αυτόν τον πολιτιστικό φάρο, συνδέοντάς τον με την παγκόσμια κοινότητα του πνεύματος και της διανόησης, δίνοντάς του χειροπιαστές ευκαιρίες εξέλιξης και απευθείας σύνδεση με τη λαμπρή ιστορία του τόσο φορτισμένου αυτού τόπου. Κάτι που συνέβη και στην πρόσφατη διοργάνωση των Τρίτων Δελφικών Διαλόγων, με τη συμμετοχή λαμπρών καθηγητών με θέμα «Βιοπολιτική, Βιοηθική και Δημοκρατία», που παρακολούθησαν 400.000 άνθρωποι από όλο τον κόσμο.

Τεχνοεπιστήμη

Αυτή η εξαιρετική διοργάνωση ήταν και η αφορμή γι’ αυτήν την ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον Παναγιώτη Ροϊλό. «Οι Τρίτοι Δελφικοί Διάλογοι εστιάσθηκαν στους σύνθετους τρόπους με τους οποίους οι ραγδαίες εξελίξεις στην τεχνοεπιστήμη επηρεάζουν την άσκηση βιοπολιτικής (της διαμόρφωσης, δηλαδή, του ελέγχου ή, ενίοτε, και εκμετάλλευσης πτυχών του βίου, της ζωής των πολιτών) εκ μέρους της Πολιτείας και την κατανομή της «βιοδύναμης» ανάμεσα σε φορείς τεχνοκρατικής, οικονομικής και πολιτικής εξουσίας», λέει στον «Ε.Τ.» της Κυριακής ο Παναγιώτης Ροϊλός.

«Η βιοηθική (που αφορά τις εξελίξεις στους χώρους της Ιατρικής, της Γενετικής κ.λπ.) διερευνά ακριβώς τις ηθικές παραμέτρους που εμπλέκονται στη σχετική έρευνα και, πρωτίστως, στην εφαρμογή των πορισμάτων της στον πληθυσμό. Η Τεχνητή Νοημοσύνη και οι εξελίξεις στην τεχνολογία είναι ένα σπουδαίο όπλο για την ενίσχυση της ευημερίας των πολιτών. Θα μπορούσε, ωστόσο, εξαιτίας των τεράστιων, συχνά απρόβλεπτων, δυνατοτήτων που παρέχει σε όσους το κατέχουν, να βοηθήσουν στην ποδηγέτηση βασικών ελευθεριών των πολιτών, για παράδειγμα της ιδιωτικότητάς τους, των κινήσεων και επιλογών τους. Για να μη μιλήσουμε για σενάρια ευγονικής, μιας άκρως ρατσιστικής ιδεολογίας και πρακτικής, που ενισχύουν τέτοιες εξελίξεις. Το ζητούμενο είναι να καθορισθεί αυτό που θα ονόμαζα “τελεολογία” αυτών των τεχνοεπιστημονικών εξελίξεων και πρωτοβουλιών, το ποιοι, δηλαδή, είναι, πρέπει να είναι οι τελικοί τους στόχοι, τι/ποιους εξυπηρετούν και, βεβαίως, ποιοι θέτουν και με ποια κριτήρια τους στόχους αυτούς, όταν μάλιστα αυτοί επηρεάζουν το σύνολο των πολιτών. Πρόκειται για ένα από τα πολλά θέματα που συζητώ στη μελέτη που με απασχολεί τα τελευταία χρόνια (μέρη της οποίας έχω, βεβαίως, ήδη δημοσιεύσει και ανακοινώσει σε διαλέξεις ανά τον κόσμο) για τη σύγχρονη εποχή μας, που την ορίζω ως “νεομεσαιωνικό μετακαπιταλισμό”».

Οι εξαιρετικά σημαντικοί ομιλητές προέρχονται από ονομαστά πανεπιστήμια του εξωτερικού. Είναι η προσωπική επαφή μαζί τους, που αποτελεί εγγύηση για εκείνους ώστε να έρθουν, ή και οι ίδιοι οι Δελφοί είναι ένας τόπος που ελκύει τα μεγάλα πνεύματα έως σήμερα;

Με πολλούς από αυτούς έχω, βεβαίως, προσωπική επαφή, είμαστε, μην ξεχνάτε, συνάδελφοι. Αλλά οι Δελφοί, επίσης, ασκούν μια τεράστια γοητεία και έλξη στο φαντασιακό κάθε καλλιεργημένου ανθρώπου.

Ποια η σχέση σας με την Τεχνητή Νοημοσύνη; Ως καθηγητής και συγγραφέας, διατηρείτε επιφυλάξεις, σας απασχολεί, τη χρησιμοποιείτε;

Τη χρησιμοποιώ, ελπίζω με σύνεση και, βεβαίως, με φειδώ. Είναι πολύ χρήσιμο εργαλείο, κυρίως όσον αφορά τη συγκέντρωση υλικού. Από εκεί και πέρα, η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν μπορεί να υποκαταστήσει ούτε τη φαντασία ούτε την πρωτοβουλία του σκεπτόμενου ανθρώπου να θέτει ερωτήματα. Είναι κάτι που τονίζω και στους φοιτητές μου, κυρίως στο πλαίσιο δύο διεπιστημονικών σεμιναρίων που προσφέρω τακτικά στο Χάρβαρντ, το ένα είναι για το φαινόμενο/έννοια της υπερπραγματικότητας (hyperreality), της δημιουργίας, δηλαδή, τεχνικά κατασκευασμένων πραγματικοτήτων που υποκαθιστούν «δοσμένες» εκδοχές του πραγματικού ανεξάρτητα από τον ανθρώπινο παράγοντα, και το άλλο για την ιστορία της φαντασίας από τον Πλάτωνα μέχρι τον μεταμοντερνισμό.

Κατά το χρονικό διάστημα που είστε στο τιμόνι του Ευρωπαϊκού Κέντρου Δελφών, έχει αρχίσει να υλοποιείται το όραμά σας για το Κέντρο; Πώς φαντάζεστε τη συνέχεια;

Ναι, βεβαίως, έχει αρχίσει να υλοποιείται το όραμά μου. Αρκεί να αναφέρω ότι, πέρα από τις άλλες σημαντικές μας πρωτοβουλίες (π.χ. Δελφική Ακαδημία, συνέδρια, θεατρικά δρώμενα, εικαστικές εκδηλώσεις, όπως, για παράδειγμα, η σπουδαία περυσινή έκθεση χαρακτικών και κεραμικών έργων του Πικάσο), τους δύο πρώτους Δελφικούς Διαλόγους έχουν παρακολουθήσει μέχρι τώρα διαδικτυακά περίπου τριακόσιες χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον πλανήτη. Πρόκειται για μοναδική επιτυχία και όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα. Εδώ θέλω να αναγνωρίσω την τεράστια συμβολή του αποκλειστικού χορηγού των Δελφικών Διαλόγων, της Eurolife FFH, και, ασφαλώς, την υποστήριξη, προσωπικά, του διευθύνοντος συμβούλου της, κ. Αλέξανδρου Σαρρηγεωργίου. Με όλες αυτές τις διεθνούς επιπέδου και απήχησης πρωτοβουλίες του Ευρωπαϊκού Κέντρου Δελφών (του θεσμού εκείνου, δηλαδή, που φύσει, νόμω και έργω αποτελεί τον κατεξοχήν συνεχιστή του οράματος των δελφικών εορτών και των σημαντικότερων πτυχών του δελφικού οράματος του Αγγελου Σικελιανού), οι Δελφοί γίνονται ένας ομφαλός του σύγχρονου πολιτισμού και της παγκόσμιας σκέψης, Παιδείας και ανθρωπισμού. Και χαίρομαι που οι πρωτοβουλίες μας έχουν αρχίσει να βρίσκουν μιμητές. Η μίμηση, άλλωστε, αναδεικνύει περαιτέρω το πρωτότυπο και όταν γίνεται με σοβαρότητα ενισχύει τους ίδιους στόχους, πρέπει να τους ενισχύει. Μία καινούργια διεθνής πρωτοβουλία, ένα άλλο όραμά μου, είναι η ίδρυση του θεσμού The Delphic Oracle Project: The Future of Humanity, ο οποίος θα εγκαινιασθεί το επόμενο καλοκαίρι. Στο πλαίσιό του πρωτοπόροι στις λεγόμενες θετικές επιστήμες και την Τεχνητή Νοημοσύνη θα συζητούν το πώς οι ανακαλύψεις στους χώρους τους αναμένεται να διαμορφώσουν το μέλλον του ανθρώπου. Οι Δελφοί, με βάση το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών, θα καταστούν ένα σύγχρονο «μαντείο» για όλη την ανθρωπότητα.

Από το Χάρβαρντ της Αμερικής στους Δελφούς και μετά πάλι στο Χάρβαρντ. Πώς είναι αυτή η διαδρομή, πώς νιώθετε ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τόσο διαφορετικούς πόλους;

Είναι μια υπέροχη διαδρομή, γεμάτη εμπειρίες, προκλήσεις, δημιουργία.

«Οι ανθρωπιστικές επιστήμες υπονομεύουν την εμπορευματοποίηση»

Σε μια εποχή που οι ανθρωπιστικές επιστήμες πλήττονται και υποχωρούν στις προτιμήσεις των νέων σπουδαστών και φοιτητών, τι έχετε να τους πείτε;

Αυτό που πάντοτε υπογραμμίζω είναι η ανάγκη ανοιχτής και κριτικής σκέψης και αποφυγής οποιασδήποτε τάσης ή άνωθεν υπαγορευόμενης/προωθούμενης προσπάθειας ποδηγέτησης των ελευθεριών τους/μας και ομογενοποίησης και ηγεμονοποίησης του τρόπου με τον οποίο σκεπτόμαστε, αποφασίζουμε, ζούμε. Ο βίος του καθενός μας (για να επανέλθουμε στο θέμα της βιοπολιτικής) είναι, εν τέλει, μοναδικός και πρέπει να είναι σεβαστός, στον βαθμό, βεβαίως, που δεν υπονομεύει τον βίο των άλλων. Και κάτι άλλο: Προσωπικά, έχω μια απέχθεια προς την εμπορευματοποίηση των πάντων και των πολιτικών επιλογών που με τον έναν ή άλλο τρόπο την προωθούν, την ενισχύουν ή και την ανέχονται. Και οι ανθρωπιστικές επιστήμες (που δεν είναι επιστήμες πολυτελείας, όπως οι πολέμιοί τους θέλουν να τις παρουσιάζουν) υπονομεύουν ακριβώς αυτήν την εμπορευματοποίηση, πρέπει να την υπονομεύουν, διότι προάγουν την κριτική σκέψη. Λέω «πρέπει», διότι πολλοί σαγηνεύονται από επικαιρικού χαρακτήρα αντιλήψεις περί της χρησιμότητας των επιστημών αυτών και πέφτουν στην παγίδα μιας οικονομίστικης/λογιστικής αντίληψης περί πραγματικού ή και συμβολικού κέρδους. Οπως έχω γράψει, οι ακραιφνείς και ουσιαστικά ωφέλιμοι θεράποντες των ανθρωπιστικών επιστημών υπηρετούν τον άνθρωπο και τη δημιουργία του (που την εννοώ διιστορικά και διαπολιτισμικά) στο σύνολό του, βασιζόμενοι σε κατεξοχήν αντιοικονομικούς όρους, δηλαδή πέραν ή ενάντια στην αρχή του άμεσου οφέλους, κέρδους. Η τεχνοεπιστημονική και οικονομίστικη προσέγγιση του ανθρώπου (που, παρεμπιπτόντως, είναι και η πιο εύκολη, αφού είναι και η πιο κοντόφθαλμη, επικερδής και, επομένως, δελεαστική) τον οδηγεί, μπορεί να τον οδηγήσει, στην ποδηγέτησή του, στον (ας μου επιτραπεί αυτός ο καινολογισμός) απο-ανθρωπισμό του.

«Δεν μπορώ να αντισταθώ σε Πλάτωνα και Νίτσε»

Πώς νιώθει ένας σύγχρονος φιλόσοφος όπως εσείς στη σημερινή εποχή; Πόση είναι η απόσταση ενός σημερινού φιλοσόφου από εκείνους της αρχαιότητας, που εξακολουθούν έως σήμερα να μένουν αξεπέραστοι;

Δεν ξέρω αν το «φιλόσοφος» μου ταιριάζει. Είναι δυσανάλογα βαρύς τίτλος για εμένα. Ας πούμε στοχαστής. Αυτό που νιώθω είναι ότι πρέπει να θέτω ερωτήματα για τον κόσμο σήμερα, αλλά και στη διαχρονικότητά του. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας βρίσκονται στις απαρχές και, ως εκ τούτου, είναι, εξ ορισμού, αξεπέραστοι, ακόμη και όταν κανείς διαφωνεί μαζί τους. Αλλά και μοντέρνοι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι είναι πολύ σπουδαίοι. Να μην τους λησμονούμε στην Ελλάδα.

 Ποιος είναι ο δικός σας αγαπημένος φιλόσοφος, συγγραφέας;

Δεν μπορώ να αντισταθώ στη γοητεία, στη μαγεία, στη διανοητική και εκφραστική Φαρμακεία του Πλάτωνα ούτε, όμως, και στα αντίστοιχα χαρακτηριστικά ενός από τους επιδραστικότερους νεότερους υπονομευτές του, του Νίτσε. Οσο για τους προσωκρατικούς, συχνά τα σπαράγματά τους περικλείουν με τον περιεκτικότερο τρόπο τη δραματικότητα (ίσως τραγικότητα;) της αέναης αναμέτρησης του ανθρώπου με τα ερωτήματα που του θέτει η θέαση του εαυτού του και του κόσμου. Παραμένουν (με διαφορετικό τρόπο ο καθένας) σπαρακτικά επίκαιροι.