Η αρκούδα –και ειδικότερα η καφέ, αποτελεί ένα από τα πιο εμβληματικά θηλαστικά της Βαλκανικής. Φυτοφάγο ζώο στη πλειοψηφία των διατροφικών του συνηθειών, αρκείται σε καλαμπόκι, φρούτα, φύλλα, βελανίδια, μυρμήγκια και κάμπιες. Η αδυναμία της στο μέλι είναι παροιμιώδης, καθώς το αναζητά αδιαφορώντας για τα τσιμπήματα των μελισσών. Τρώει μόνο όταν πεινά και, σύμφωνα με την παράδοση, δεν καταδέχεται να τραφεί με ανθρώπους ή πτώματα. Είναι χαρακτηριστικός ο διάλογος της με την αλεπού: «Καλύτερα να τρως πεθαμένους, παρά ζωντανούς».

Γενικά φιλήσυχη, αποφεύγει τον άνθρωπο και σπάνια επιτίθεται, μόνο όταν αισθανθεί ότι απειλείται, τρομάξει ή πληγωθεί. Τότε μεταμορφώνεται σε ένα τρομακτικό πλάσμα: στέκεται στα δύο της πόδια, ουρλιάζει, μπορεί να κυνηγήσει, να ρίξει αντικείμενα ή να τραυματίσει θανάσιμα με την τεράστια δύναμη της.
Τους προηγούμενους αιώνες οι επιθέσεις αρκούδων σε ανθρώπους ή οικόσιτα ζώα είναι πολύ συχνότερες. Οι λόγοι είναι απλοί: περισσότερα δάση, ακμαίοι πληθυσμοί αρκούδων, ζουν κοντά στη φύση και σε ορεινά τοπία. Αντιθέτως, σήμερα τα δεδομένα έχουν αλλάξει ριζικά. Ο πληθυσμός των αρκούδων είναι περιορισμένος, οι δασικές περιοχές λιγότερες και η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει ελαχιστοποιηθεί στα δάση αφού έχει μεταφερθεί στις πόλεις.

Η σχέση όμως του ανθρώπου με την αρκούδα διασώζεται διαχρονικά, τόσο στην ελληνική μυθολογία όσο και στη λαϊκή παράδοση. Η ελληνική μυθολογία αναφέρει ότι η άρκτος είναι νύμφη, κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Λυκάονα και εθνική θεά της Αρκαδίας. Την ερωτεύεται ο Δίας και από την ένωσή τους γεννιέται πατριάρχης των Αρκάδων, Αρκάς.

Στη δημοτική ποίηση η αρκούδα αναφέρεται είτε ως σύμβολο αγριότητας, είτε ως στοιχείο φόβου για τον θάνατο:

«Ποιος είδε τον αμάραντο, σε ποιο βουνό φυτρώνει;
Τον τρων τα λάφια και ψοφούν, τ’ αρκούδια κι ημερεύουν,
τον τρων τα λάγια πρόβατα και λησμονούν τ’ αρνιά τους.»

Ή ακόμη:
«Σύντροφοι μην μ’ αφήσετε σ’ αυτόν τον έρμον τόπο
εδώ είναι αγρίμια να με φαν, αρκούδια να με σχίσουν,
εδώ είναι φίδια με φτερά και με δεκαοκτώ κεφάλια.»

Οι παροιμίες δεν λείπουν: «Η αρκούδα είναι μπροστά κι αυτός ζητά τ’ αχνάρια της.» «Όταν χορεύει η αρκούδα στου γείτονα σου την αυλή, θ’ έρθει και στη δική σου.»
Στον Τύπο του 20ού αιώνα βρίσκουμε αρκετές καταγραφές επεισοδίων, άλλοτε δραματικών και άλλοτε… κωμικών. Το φθινόπωρο του 1976 έχουμε επίθεση πεινασμένης αρκούδας μεγάλου μεγέθους σε κτηνοτρόφο στο χωριό Γρεβενίτη Ιωαννίνων. Ακολουθεί πάλη διάρκειας μισής ώρας, σύμφωνα με τον παθόντα, ο οποίος σώζεται χάρη στα σκυλιά του έχοντας όμως τραυματιστεί σοβαρά στο δεξί χέρι και πόδι.

Δεν λείπουν τα τραγελαφικά περιστατικά όπως τα παρακάτω. Σύμφωνα με εφημερίδα της εποχής, την Άνοιξη του 1914 εκδρομέας αφήνει το κάρο του στη μονή Δαφνίου και συνεχίζει πεζός στο δάσος της περιοχής όταν βρίσκεται μπροστά σε ένα απίστευτο θέαμα :“Ένας άνθρωπος ήταν πεσμένος μπρούμυτα και από πάνω του μια αρκούδα τον ζύμωνε με τα τέσσερα της πόδια”. Όταν ο εκδρομέας φεύγει έντρομος ν’ αναζητήσει βοήθεια, βλέπει έκπληκτος έναν καθησυχαστικό αρκουδιάρη να του λέει ήρεμα : “Μη συγχύζεσαι αφεντικό. Ο αμαξάς μου έδωσε τρεις δεκάρες και έβαλα την αρκούδα μου να τον πατήσει γιατί τον πονούν οι πλάτες του”.

Αντίστοιχο ανατρεπτικό σκηνικό καταγράφει ο στρατιωτικός Χριστόδουλος Τσιγάντες (1897-1970). Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα κάποιος γεροδεμένος ανθυπολοχαγός ονόματι Στάβαρης , όταν συναντά έναν πλανόδιο αρκουδιάρη στην περιοχή της Δεξαμενής στο σημερινό Κολωνάκι του ζητά, για άγνωστο λόγο, να παλέψει με την αρκούδα του…Στην πάλη που ακολουθεί ο Στάβαρης βγαίνει νικητής αλλά τα προβλήματα του δεν τελειώνουν εκεί. Όταν το Φρουραρχείο μαθαίνει για την παράδοξη αυτή μονομαχία τον τιμωρεί διότι “επιλήσμων γενόμενων των υποχρεώσεων του προς την στολήν του αξιωματικού επάλεψε μετ’ άρκτου”. Το εντυπωσιακό είναι ότι εν συνεχεία ο Στάβαρης όχι μόνο δεν συνετίζεται αλλά διαμαρτύρεται όχι για την τιμωρία αλλά διότι δεν έχει προστεθεί στο αιτιολογικό της το “καταβαλών ταύτην”…

Μπορεί σήμερα να τη βλέπουμε σπάνια, όμως κάθε φορά που μια αρκούδα εμφανίζεται απροσδόκητα μπροστά σε άνθρωπο, το σοκ δεν είναι μόνο από τον φόβο, αλλά και από τη μνήμη, ενός ζώου που για αιώνες ζει δίπλα μας, αρχέγονη απειλή και μύθος μαζί.