Είναι χαρακτηριστικό πως όταν οι πρώτοι Ισπανοί ναύτες επιστρέφουν στην Ευρώπη, όσοι τους βλέπουν να καπνίζουν βγάζοντας καπνό από τη μύτη ή από το στόμα, τους θεωρούν μάγους…

Διά πάσα νόσον

Η αρχική χρήση του καπνού στην ευρωπαϊκή ήπειρο είναι θεραπευτική αφού προτείνεται ως πανάκεια διά πάσα νόσον (αιμορραγία, ημικρανία κ.λπ.), σε σημείο μάλιστα που στην Αγγλία η «τέχνη» του καπνίσματος να διδάσκεται στα σχολεία. Οταν, όμως, διαλύεται ο μύθος των θεραπευτικών ιδιοτήτων, ο καπνός περνά άμεσα στο στάδιο των διωγμών απέναντι στους οποίους το σημερινό αντικαπνιστικό κίνημα θυμίζει χάδι. Πρόστιμα, αφορισμοί από τον Πάπα, ξυλοδαρμοί, κόψιμο μύτης, απαγχονισμοί είναι λίγες από τις απίστευτες συνέπειες του καπνικού πολέμου. Σταδιακά, όμως, το πάθος και η απόλαυση των καπνιστών υπερνικά όλα τα εμπόδια. Το κάπνισμα μέσω των θαλάσσιων οδών και των χερσαίων συγκοινωνιακών μέσων κατακτά όλο τον κόσμο. Αρχικά την Οθωμανική Αυτοκρατορία και από εκεί την Ασία. Παράλληλα, ο τρόπος καπνίσματος (πίπα, τσιγάρο, στριφτό κ.λπ.) αποτελεί πλέον μέρος του κοινωνικού στάτους.

Στα μέσα του 17^ου αιώνα επιτρέπεται πλέον η καλλιέργεια καπνού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κάτι που αναδεικνύει την υπόδουλη Ελλάδα σε κορυφαία περιοχή μαζικής καπνοκαλλιέργειας, αφού οι κλιματολογικές συνθήκες και το έδαφος σε Μακεδονία, Θράκη και Μικρά Ασία ευνοούν την καλλιέργεια ιδιαίτερων ποικιλιών καπνού που γίνονται παγκόσμια γνωστά ως ανατολικά. Μέχρι τα τέλη του 18^ου αιώνα κυριαρχούν το μάσημα καπνού και οι ναργιλέδες, ενώ εν συνεχεία εμφανίζεται το στριφτό τσιγάρο τυλιγμένο με χαρτί, διάφορες ίνες ή μετάξι.

Παραγωγή

Επειδή με τη δημιουργία του νεοελληνικού κρατιδίου μένουν εκτός εθνικής επικράτειας οι περισσότερες καπνοπαραγωγικές περιοχές, η παραγωγή περιορίζεται ποσοτικά και ποιοτικά, αφού καλλιεργείται μόνο σε Λιβαδειά και Αργος. Μέχρι τότε τα τσιγάρα είναι χειροποίητα και χοντρά, κατασκευασμένα από ειδικευμένους τεχνίτες από την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη. Την ίδια εποχή Ελληνες του εξωτερικού διαπρέπουν σε Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αίγυπτο, Αμερική και Αυστραλία δημιουργώντας χειροποίητα τσιγάρα γεμισμένα με ανατολικά καπνά, ενώ ιδιαίτερη επιτυχία σημειώνει η ξανθιώτικη ποικιλία των μπασμάδων που πουλιέται στο δεκαπλάσιο των άλλων. Η επιβολή μονοπωλίου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στρέφει τους Ελληνες κυρίως στην Αίγυπτο όπου ουσιαστικά δημιουργούν από την αρχή την ιστορία του αιγυπτιακού τσιγάρου. Η φήμη του τελευταίου αποτελεί πετυχημένο διαφημιστικό τρικ της εποχής, αφού στην ουσία πρόκειται αποκλειστικά για ελληνικά καπνά. Αντίστοιχη μόδα για ελληνικά χειροποίητα τσιγάρα που «βαφτίζονται» τουρκικά επικρατεί και στην Αμερική των αρχών του 20^ού αιώνα.

Η σταδιακή ενσωμάτωση των υπόδουλων περιοχών της χώρας τον 19^ο αιώνα και της Μακεδονίας και Θράκης μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, οδηγεί σε άνθηση της καπνοβιομηχανίας και στη δημιουργία δημόσιων καπνεργοστασίων. Το πρώτο καπνοπωλείο ανοίγει στο Ναύπλιο και το 1870 στην Αθήνα, στην αρχή της οδού Ερμού, στο οποίο πουλούν κομμένο καπνό και τουμπεκί. Οι πιο γνωστοί καπνοπώλες της πρωτεύουσας είναι, μεταξύ άλλων, οι Γερακίτης, Σιαπάκας, Καλπούζος, Γαζής, Βάρκας και άλλοι. Μέχρι τότε οι καπνοβιομηχανίες είναι υπόθεση των ιδιωτών και, στην κυριολεξία, κάνει ο καθένας ό,τι του καπνίσει…

Το 1883 η κυβέρνηση Χαριλάου Τρικούπη, επιχειρώντας να ελέγξει το τεράστιο λαθρεμπόριο, δημιουργεί δημόσια καπνεργοστάσια, επιβάλλει κρατικό μονοπώλιο και φορολογία στον καπνό που πλέον μπορεί να διατίθεται μόνο σε δημόσια καπνοκοπτήρια. Για κάποιους μάλιστα η φορολογία αποτελεί κίνητρο διακοπής του καπνίσματος, όπως αναφέρει εφημερίδα της περιόδου: «Ξέρεις τι εκάπνιζα εγώ; Αλλά όταν έβαλε ο Τρικούπης το φόρο, εγώ που ήμουν φανατικός Δεληγιαννικός, είπα ότι δεν θα υποστηρίξω εγώ τους φόρους του φορομπήχτη. Ορκίστηκα ότι δεν θα καπνίσω, και δεν ξανακάπνισα».

Νέες βάσεις

Παρά την εφευρετικότητα του παραεμπορίου, η διακίνηση του καπνού μπαίνει πλέον σε σωστότερες βάσεις. Κάποια καπνοπωλεία μετατρέπονται σε βιοτεχνίες, όπου οι εργάτες κόβουν τον καπνό και δημιουργούν χαρμάνια που μπαίνουν στο τσιγαρόχαρτο. Εν συνεχεία το τελευταίο αλείφεται με κόλα, για να καταλήξει ως στριφτό τσιγάρο στα καπνοπωλεία, συνήθως με την ονομασία του παραγωγού.

Οι πρώτες μηχανές κοπής καπνού και μαζικής παραγωγής τσιγάρων έρχονται στα τέλη του 19^ου αιώνα και προκαλούν τεράστιες αντιδράσεις, αφού ουσιαστικά ακυρώνουν το τότε επάγγελμα του σιγαροποιού. Οι κυβερνήσεις της περιόδου καταλήγουν στη συμβιβαστική πατέντα συμβίωσης των δύο τρόπων παραγωγής, υποχρεώνοντας τα μηχανοποίητα τσιγάρα να έχουν ειδικό σήμα διαχωρισμού από τα χειροποίητα και υποβαθμίζοντας τα πρώτα ως «λαϊκά». Φυσικά, κανένα κυβερνητικό μέτρο δεν μπορεί να αντιστρέψει την ανάπτυξη της καπνοβιομηχανίας, η οποία μάλιστα στο μεγαλύτερο μέρος του προηγούμενου αιώνα αποτελεί βασικό μοχλό ανάπτυξης της χώρας και σταθερή πηγή κρατικών εσόδων.

Από το ζενίθ στο ναδίρ

Ο καπνός γίνεται το σημαντικότερο εξαγωγικό προϊόν σε Μακεδονία και Θράκη, με την Καβάλα να αποτελεί πόλη αγοράς καπνών και τη Θεσσαλονίκη πόλη επεξεργασίας. Τα καπνεργοστάσια αποτελούν βασικούς πυλώνες ανάπτυξης του εργατικού κινήματος στη χώρα, αφού οι συνθήκες εργασίας σε αυτά είναι άθλιες. Στις αρχές του 20^ού αιώνα οι καπνεργάτες της Καβάλας δημιουργούν το πρώτο συνδικαλιστικό σωματείο με 4.100 μέλη, διεκδικώντας μείωση του 12ωρου σε 9ωρο και υπογραφή συλλογικής σύμβασης. Σημαντικότερη κινητοποίηση των καπνεργατών είναι αυτή της 9^ης Μαΐου 1936, η αιματηρή καταστολή της οποίας οδηγεί τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει το κλασικό ποιητικό του έργο «Επιτάφιος».

Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα έχουμε και τις πρώτες απαγορεύσεις καπνίσματος, όμως για πολύ πιο διαφορετικούς λόγους από τους σημερινούς. Οταν το 1905 εφημερίδα γράφει για απαγόρευση πώλησης καπνού σε παιδιά, «όπως γίνεται στην Αμερική», αυτό συμβαίνει διότι το κάπνισμα θα οδηγούσε τους ανηλίκους στην «…αυθάδειαν και στην τέλειαν αναισχυντίαν». Ακόμα και η απαγόρευση του καπνίσματος στα μέσα μαζικής μεταφοράς δεν γίνεται για λόγους προστασίας της υγείας των συνεπιβατών, αλλά για να μην σκανδαλιστούν οι κυρίες, οι οποίες, όποτε φτάνει ο καπνός πάνω τους, δείχνουν δυσφορία, κουνώντας βιαστικά τη βεντάλια τους.

Το πρώτο μεγάλο χτύπημα στην ελληνική καπνοβιομηχανία έρχεται στην οικονομική κρίση που ακολουθεί το Κραχ του 1929, η οποία οδηγεί σε κάθετη πτώση εξαγωγών, μείωση των μεροκάματων και από εκεί στην κατάρρευση των μέχρι τότε 331 καπνοβιομηχανιών που υπάρχουν στη χώρα. Η κατάργηση της κρατικής προστατευτικής πολιτικής, που δεν είναι πλέον υποχρεωμένες να χρησιμοποιούν αποκλειστικά ελληνικά καπνά στην παραγωγή τους, δίνει το τελειωτικό χτύπημα στην πρώην ακμάζουσα βιομηχανία και ανοίγει τον δρόμο στην κυριαρχία των ξένων πολυεθνικών που κυριαρχούν μεταπολεμικά στη χώρα.