Ποια ήταν τα μεγάλα έργα για τον ζωογόνο πόρο που σχεδίασαν ο Πεισίστρατος, ο Θεμιστοκλής, ο Περικλής και αργότερα ο Αδριανός; Μπορεί να λειτουργήσει το Υδραγωγείο του Αδριανού ύστερα από δύο χιλιετίες και να συμβάλει στον αγώνα κατά της λειψυδρίας στην Αττική;

Οι απαντήσεις που δίνονται εξηγούν ένα από τα πιο επείγοντα ζητήματα της εποχής και αναδεικνύουν την ιστορία της πόλης που χτίστηκε σε περιοχή όπου υπήρχε νερό σε κοντινή απόσταση και αναπτύχθηκε σε λίκνο πολιτισμού χάρη σε αυτό. Ο κίνδυνος της λειψυδρίας πάντοτε υπήρχε στην Αθήνα και το γνωρίζουμε από τους αρχαίους συγγραφείς. Στην Αττική σήμερα τα αποθέματα μειώνονται και οι επιστήμονες προειδοποιούν. Εχει λεχθεί ότι οι επόμενοι πόλεμοι στη γη θα γίνουν για το νερό.

«Μιλάει» η Ιστορία

Ερευνα του «Ε.Τ.» της Κυριακής συγκεντρώνει ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα που μας παραχώρησε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών και τα οποία έρχονται να μας «μιλήσουν» για το τότε και το σήμερα, δίνοντας απαντήσεις και το στίγμα για όσα υπήρξαν, υπάρχουν και μπορούν να σχεδιαστούν σχετικά με τη διαχείριση των υδάτων. Πρόκειται για ένα ζήτημα καίριο, καθώς η ίδια η κυβέρνηση έχει αναγνωρίσει ότι η αντιμετώπιση της λειψυδρίας συνιστά επείγουσα μεταρρυθμιστική ανάγκη.

Την ώρα που η λειψυδρία και οι κλιματικές πιέσεις έχουν ήδη χτυπήσει καμπανάκι, η ιστορία για τη διαχείριση των υδάτων επιβεβαιώνει ότι το νερό παραμένει -όπως και στην αρχαιότητα- αγαθό επιβίωσης και πολιτισμού. Το νερό της Αθήνας φαίνεται να είναι εξίσου σημαντικό με τα μνημεία της.

Οι γνώσεις των αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών του υπουργείου Πολιτισμού για την υδατογραφία της Αθήνας έχουν πολλαπλασιαστεί με τις ανασκαφές τα τελευταία χρόνια ενισχύοντας το σύνθετο και πολυδιάστατο έργο στο πεδίο, στα εργαστήρια, σε χώρους μελέτης και σε επίπεδο συντήρησης και ανάδειξης, και, φυσικά, υποδομών. Πάντως, οι αρχαίοι έχτιζαν και έζησαν εκεί όπου σε κοντινή απόσταση υπήρχε νερό. Επίσης, είχαν το δικό τους πηγάδι και φρόντιζαν τις κρήνες τους. Υπήρχε ένα ολοκληρωμένο και εφαρμόσιμο πλαίσιο, τόσο σε κρατικό επίπεδο όσο και σε ατομικό. Με άλλα λόγια, η υδατογραφία της Αθήνας μάς θυμίζει το εξής: δεν φτάνει μόνο η κρατική μέριμνα, χρειάζεται και ατομική ευθύνη.

«Το ζήτημα των υδάτινων πόρων και της διαχείρισής τους απασχόλησε από τις απαρχές των ιστορικών χρόνων την Αττική και την πόλη των Αθηνών. Στην Αθήνα, το υδάτινο στοιχείο δεν ήταν άφθονο και τα δύο κύρια ποτάμια της, ο Κηφισός και ο Ιλισός, είχαν λιγοστά νερά, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, όπως μαρτυρούν και οι αρχαίες πηγές (Στράβων, “Γεωγραφικά” Θ’, κεφ. Α’ 24)», περιγράφει στον «Ε.Τ.» της Κυριακής η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, Ελενα Κουντούρη, και συνεχίζει: «Υπήρχαν, επίσης, μικρότερα ποτάμια, παραπόταμοι και χείμαρροι (π.χ. Ηριδανός, Κυκλοβόρος), ενώ η ύδρευση της πόλης προερχόταν, κυρίως, από πηγές (όπως η Καλλιρρόη και η Κλεψύδρα), κρήνες, φρέατα που τροφοδοτούνταν από τον υδροφόρο ορίζοντα και δεξαμενές. Η ανάγκη τροφοδότησης του άστεως οδήγησε από πολύ νωρίς στην κατασκευή υδρευτικών έργων (υδραγωγεία). Παρ’ όλα αυτά, ο κίνδυνος της λειψυδρίας, που πάντα καιροφυλακτούσε, οδήγησε, επίσης, στη λήψη μέτρων για την ορθολογική διαχείριση του ύδατος, ήδη από την εποχή του Σόλωνα. Χαρακτηριστική της μέριμνας της Πολιτείας ήταν η θέσπιση του αξιώματος του επιμελητή κρηνών (Αριστοτέλης, “Αθηναίων Πολιτεία”, 43.1)».

Δύο στοιχεία

Οπως προκύπτει από πηγές δύο βασικά στοιχεία καθόρισαν τη δημιουργία και την ανάπτυξη της Αθήνας στην αρχαιότητα, το νερό και η ασφάλεια. Στην οχυρή θέση του λόφου της Ακρόπολης, ο οποίος διαθέτει μερικές φυσικές πηγές, κατοίκησαν οι άνθρωποι της Νεολιθικής Εποχής (τέλος 4ης χιλιετίας π.Χ.). Στο δεύτερο μισό της δεύτερης χιλιετίας ο πληθυσμός εξαπλώθηκε νότια από τον λόφο της Ακρόπολης. Οι κατοικίες αναπτύχθηκαν σε σημεία όπου υπήρχαν υπόγεια ρέματα, χώμα και ήταν εφικτό να βρεθεί νερό κατά την ανόρυξη πηγαδιών. Ο πληθυσμός -σύμφωνα με τα δεδομένα- επεκτάθηκε πολύ πριν από την Κλασική Εποχή στα σημεία όπου υπήρχε νερό. Βέβαια, οι ποταμοί δεν υδροδοτούσαν μόνον το άστυ, αλλά όλους τους 130-170 δήμους της Αττικής, ανάλογα με την εποχή.

Τοπικά έργα

Κατά την έρευνά μας, οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, Νίκος Πετρόχειλος, Νίκη Σακκά και Γιώτα Σκιαδοπούλου, μας εξήγησαν ότι στην αρχαιότητα κάθε δήμος αναλάμβανε μικρές αλλά ουσιαστικές διευθετήσεις των υδάτων. Πρόκειται για τοπικά έργα διαχείρισης, όπως άνοιγμα ή διάπλαση ρεμάτων, κατασκευή μικρών φραγμάτων για τη συγκράτηση των νερών και δημιουργία αυλακιών για την άρδευση και την προστασία των καλλιεργειών από τη διάβρωση.

Για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, κάθε οικία είχε το δικό της πηγάδι. Πράγματι, έχουν βρεθεί σε ανασκαφές εκατοντάδες πηγάδια στο κέντρο της πόλης. Οι Αθηναίοι έσκαβαν αύλακα μέσα στον βράχο, μέσα στην οποία έριχναν χώμα. Με αυτόν τον τρόπο το νερό διοχετευόταν χωρίς να παρασύρει το πολύτιμο χώμα. Ο τύπος της υπόγειας δεξαμενής εισήχθη στην Αθήνα κατά τον 4ο αι. π.Χ. και, όπως εικάζεται, αντικατέστησε τα πηγάδια που κυριαρχούσαν έως τα τέλη του 5ου αι. Η πτώση του υδροφόρου ορίζοντα της Αθήνας και η ανάγκη να εξευρεθεί νερό σε μεγαλύτερο βάθος οδήγησαν στη δημόσια μέριμνα για την εξασφάλιση αυτού του πολύτιμου στοιχείου. Σε αυτό το πλαίσιο κατασκευάστηκαν κρήνες. 

• Η πηγή Καλλιρρόη: Το πρώτο οργανωμένο σημείο ύδρευσης της πόλης, πριν από τα μεγάλα υδραγωγεία, ήταν η Καλλιρρόη. Η ύπαρξή της εξηγεί γιατί η Ακρόπολη και η γύρω περιοχή έγιναν ο πυρήνας της αρχαίας Αθήνας. Οι Αθηναίοι την ονόμασαν Καλλιρρόη, «όμορφη ροή». Η Καλλιρρόη ήταν η πιο γνωστή πηγή της αρχαίας Αθήνας και συνδέεται άμεσα με την πρώτη εγκατάσταση των Αθηναίων γύρω από την Ακρόπολη. Ηταν πηγή με άφθονο και καθαρό νερό, στους πρόποδες της Ακρόπολης, κοντά στον Ιλισό. Συγκεκριμένα, στα χρόνια των Πεισιστρατιδών (δ’ τέταρτο 6ου αι. π.Χ.) τα νερά της διοχετεύθηκαν στην περίφημη Εννεάκρουνο, που με βάση τις σωζόμενες περιγραφές αποκαθίσταται ως κατασκευή ορθογώνιου σχήματος, όπου υπήρχαν οι εννέα κρουνοί εκροής των υδάτων. Ετσι, μπορούσαν περισσότεροι πολίτες να αντλούν νερό ταυτόχρονα. Σήμερα δεν σώζεται. Ομως, αναφέρεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία και εικάζεται ότι έχει, επίσης, απεικονιστεί σε δεκάδες αθηναϊκές μελανόμορφες υδρίες του 6ου αι. π.Χ. Η θέση της εντοπίζεται νοτιοανατολικά της Αγοράς, κοντά στην κοίτη του Ιλισού ποταμού και σε απόσταση όχι μακρινή από το Ολυμπιείον. 

• Το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο: Στην εποχή του Πεισιστράτου (540-530 π.Χ.) κατασκευάζεται το πρώτο μεγάλο κρατικό έργο ύδρευσης. Υπόγειο υδραγωγείο μήκους περίπου 2.800 μ., που τροφοδοτούσε την πόλη από τις πηγές του Υμηττού. Το υδραγωγείο αυτό διέσχιζε την περιοχή του Εθνικού Κήπου και διερχόμενο από τη νότια πλευρά της Ακρόπολης έφτανε στην Αγορά, όπου τροφοδοτούσε την Εννεάκρουνο και άλλα δίκτυα διανομής. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα ύδατα από το υδραγωγείο χρησιμοποιούνταν έως και τα νεότερα χρόνια για την άρδευση του Εθνικού Κήπου.

Κατά την Κλασική Εποχή (5ος-4ος αι. π.Χ.), με την οικονομική και πολιτιστική ακμή της Αθήνας, κατασκευάζονται δίκτυα αγωγών, δημόσιες κρήνες και δεξαμενές, ενώ τοποθετούνται υπόγειοι αγωγοί ύδρευσης και αποχέτευσης. Η πόλη αποκτά ένα εκτεταμένο δίκτυο ύδρευσης, που εξασφαλίζει νερό σε πολλές συνοικίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αγωγού ύδρευσης του 5ου αιώνα π.Χ. συναντάμε στο Μουσείο Ανασκαφής, στο Μουσείο της Ακρόπολης.

 ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΚΑΙ ΣΙΝΑ

 Εργο διευθέτησης υδάτων του 5ου αιώνα π.Χ.

Σε πρόσφατη ανασκαφή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών κοντά στη συμβολή της οδού Ακαδημίας με την οδό Σίνα βρέθηκαν κατάλοιπα μικρής κλίμακας τεχνικού έργου διευθέτησης υδάτων των αρχαϊκών χρόνων, σε λειτουργία έως τον 5ο αι. π.Χ.

Στη βορειοανατολική πλευρά του σκάμματος, μέσα στην κοίτη ενός ρέματος, εντοπίστηκε εγκάρσιος τοίχος από αργούς λίθους μεσαίου και μεγάλου μεγέθους, συνδεδεμένους με λάσπη. Πιθανότατα, χρησίμευε για τον περιορισμό της ροής των υδάτων μέσα στο ρέμα, ενώ εδράζεται επάνω στον φυσικό βράχο του πυθμένα.

Στο ίδιο σύστημα φαίνεται ότι ανήκε αύλακα λαξευμένη στον μαλακό σχιστολιθικό βράχο. Από το εσωτερικό της αύλακας αφαιρέθηκαν αμμώδεις επιχώσεις με χαλίκια που έδωσαν πολλά όστρακα γεωμετρικών χρόνων. Το σύνολο των καταλοίπων φαίνεται ότι αποτελεί έργο διαχείρισης των υδάτων κάποιου από τους χειμάρρους που κατερχόταν από τη δυτική πλαγιά του Λυκαβηττού με εποχική και συχνά ισχυρή ροή υδάτων και οι οποίοι πλημμύριζαν την περιοχή. Οι χείμαρροι αυτοί ίσως απέρρεαν σε μεγάλο ρέμα που υπήρχε στη θέση της σημερινής οδού Σταδίου από το ύψος της οδού Εδουάρδου Λω μέχρι την οδό Κοραή και το οποίο αποτέλεσε τμήμα της αμυντικής τάφρου μπροστά από το Θεμιστόκλειο Τείχος.

ΣΤΗΝ ΚΥΨΕΛΗ

Πριν από τη Φωκίωνος ήταν το ρέμα Λεβίδη

Σήμερα στο πλαίσιο των εργασιών για το μετρό στη στάση «Κυψέλη» έχουν έρθει στο φως στοιχεία που ενισχύουν την εικόνα μας για την ιστορική τοπογραφία της περιοχής.

Η σημερινή πλατεία Κυψέλης εκτεινόταν στα βόρεια/βορειοανατολικά της αρχαίας Αθήνας. Απείχε περίπου 2.700 μ. από την Πύλη VI (Αχαρνική Πύλη) του Θεμιστόκλειου Τείχους, στη συμβολή των σημερινών οδών Αιόλου και Σοφοκλέους και λίγα μόλις μέτρα από την οδική αρτηρία προς Κηφισιά, όπως αποτυπώνεται στον χάρτη των Curtius-Kaupert. Γύρω στα 80 μέτρα προς τα δυτικά, στη θέση όπου το 1937 κατέλαβε η οδός Φωκίωνος Νέγρη, έρρεε το ρέμα Λεβίδη, το οποίο κατερχόταν από τα Τουρκοβούνια. Τα κατάλοιπα χρονολογούνται στους κλασικούς χρόνους και φαίνεται ότι αποτελούν έργο διαχείρισης των υδάτων ρέματος που κατερχόταν από τα Τουρκοβούνια. Διατρέχοντας τους επόμενους αιώνες, κατά την Ελληνιστική Περίοδο (3ος-2ος αι. π.Χ.), η τεχνογνωσία της ύδρευσης διατηρείται, ενώ κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή (2ος αι. π.Χ.-3ος αι. μ.Χ.) υλοποιείται το κορυφαίο έργο, το Υδραγωγείο του Αδριανού (2ος αι. μ.Χ.).

Επαναλειτουργεί το Αδριάνειο Υδραγωγείο 

Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, ύστερα από σχεδόν δύο χιλιετίες, «ξαναπιάνει» δουλειά… Αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα έργου που κατασκευάστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. και εξακολουθεί να χρησιμοποιείται εδώ και περίπου 2.000 χρόνια. Το υπουργείο Πολιτισμού εποπτεύει την αρχαιολογική προστασία και ανάδειξη του μνημείου, ενώ η ΕΥΔΑΠ τη διαχείριση των υδάτων του.

Το πρώτο αρδευτικό δίκτυο της ΕΥΔΑΠ κατασκευάζεται ήδη στον Δήμο Χαλανδρίου, όπου η πιλοτική χρήση του Αδριάνειου Υδραγωγείου ξεκινάει άμεσα -σύμφωνα με πληροφορίες του «Ε.Τ.» της Κυριακής- με νερό που θα καλύπτει αρδευτικές ανάγκες. Η επαναχρησιμοποίηση του Αδριάνειου Υδραγωγείου σχεδιάζεται να επεκταθεί στους δήμους που διατρέχει το μνημείο 24 χλμ. μέσα από το Ολοκληρωμένο Χωρικό Επενδυτικό (ΟΧΕ) πρόγραμμα της Περιφέρειας Αττικής 2021- 2027. Βασικός πυρήνας της στρατηγικής είναι η ανάδειξη του Υδραγωγείου όχι μόνο ως μνημείου, αλλά και ως σύγχρονου περιβαλλοντικού εργαλείου, μέσα από την αξιοποίηση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα.

Κατασκευή

Η επέκταση της πόλης των Αθηνών προς την ανατολή, κατά τον 2ο αι. μ.Χ., με την οικοδόμηση πολυτελών επαύλεων, αθλητικών εγκαταστάσεων, λουτρών και κρηνών δημιουργεί νέες ανάγκες ως προς την ύδρευση της πόλης. Την εποχή αυτή κατασκευάζεται το Αδριάνειο Υδραγωγείο, σημαντικότατο έργο υποδομής, που εκφράζει την ιδιαίτερη μέριμνα του αυτοκράτορα Αδριανού για την Αθήνα. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 125 μ.Χ. επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. από τον διάδοχό του Αντωνίνο τον Ευσεβή. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, θεωρείται επίτευγμα σχεδίασης και χάραξης υπόγειου έργου, καθώς η ελεγχόμενη κλίση του εξασφάλιζε τη φυσική ροή των υδάτων, ενώ κατά την πορεία του διερχόταν κάτω από τον ποταμό Κηφισό και άλλα ρέματα. Το υδραγωγείο ξεκινούσε από τις παρυφές της Πάρνηθας και κατέληγε στη ΝΔ. κλιτύ του Λυκαβηττού, στη Δεξαμενή (στη σημερινή ομώνυμη πλατεία στο Κολωνάκι), διανύοντας απόσταση περίπου 24 χλμ. και μαζεύοντας στην πορεία του ύδατα πηγών και ρεμάτων.

Για την κατασκευή της υπόγειας σήραγγας ανοίγονταν φρεάτια (βάθους 10 μ.-42 μ.) κατά μήκος της πορείας του, από τα οποία κατέρχονταν οι τεχνίτες και διάνοιγαν τη σήραγγα, ανά δύο γειτονικά φρεάτια, με ήπια κλίση, προχωρώντας από αντίθετες κατευθύνσεις μέχρι να συναντηθούν. Ανοίχτηκαν 465 φρεάτια με ελάχιστη απόσταση μεταξύ τους τα 35 μ. Τα φρεάτια παρέμεναν λειτουργικά και μετά την κατασκευή του έργου, εξυπηρετώντας τον εξαερισμό, τον φωτισμό και τον καθαρισμό της σήραγγας. Πολλά από αυτά είναι και σήμερα ορατά.

Στο τώρα

Σήμερα διατρέχει τους σύγχρονους Δήμους Αχαρνών, Μεταμόρφωσης, Ηρακλείου, Αμαρουσίου, Χαλανδρίου, Ψυχικού και Αθηναίων. Η λειτουργία του κάποια στιγμή σταμάτησε στο πέρασμα των χρόνων (πιθανόν λόγω καταπτώσεων που έφραξαν διάφορα σημεία της σήραγγας). Το 1847 εντοπίστηκε εκ νέου με αφορμή τον καθαρισμό «πηγής» στον Αγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων (Πανόρμου). Πραγματοποιήθηκαν επισκευές και καθαρισμοί. Το 1871, επί δημαρχίας Π. Κυριακού, καθαρίστηκαν και επισκευάστηκαν τμήματα του Υδραγωγείου και ανακαλύφθηκε η αρχαία Δεξαμενή στο Κολωνάκι, η οποία και ανακατασκευάστηκε. Επίσης, στη δεκαετία του 1870, ανακατασκευάστηκε το καταληκτικό τμήμα του Υδραγωγείου (Αμπελόκηποι – Δεξαμενή). Σήμερα, μέσα από τους υφιστάμενους αγωγούς, φτάνουν στο Κολωνάκι μεγάλες ποσότητες νερού που καταλήγουν σε υπόγεια σήραγγα, κάτω από το πεζοδρόμιο της οδού Γλύκωνος και στη συνέχεια απορρίπτονται στο αποχετευτικό δίκτυο. Η Δεξαμενή Κολωνακίου γεμίζει μία φορά τον χρόνο, στην εορτή των Θεοφανίων (6/1).

Τεχνογνωσία

«Η τεχνογνωσία που υπήρχε στην αρχαιότητα -και, κυρίως, στα ρωμαϊκά χρόνια, ως εξέλιξη της κλασικής Αθήνας- μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθεί ακόμη και σήμερα. Κάποια από τα μεγάλα έργα της αρχαιότητας είναι τόσο θαυμαστά και τόσο καλά μελετημένα που μπορούν να έχουν εφαρμογή μέχρι και τον 21ο αιώνα», σημειώνει στον «Ε.Τ.» της Κυριακής η αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, Ντόρα Τζεφέρη, υπεύθυνη για το έργο στο Υδραγωγείο στην περιοχή του Χαλανδρίου και του Αμαρουσίου.

«Το Υδραγωγείο αποτελεί το σημαντικότερο τεχνικό έργο της εποχής του και χρησιμοποιήθηκε για πάρα πολλούς αιώνες και ουσιαστικά έσωσε την Αθήνα από τη λειψυδρία πολλές φορές. Σήμερα, κάνει κάτι ανάλογο. Δεν προορίζεται για πόσιμο νερό, αλλά για επαναχρησιμοποίηση του νερού που αλλιώς θα κατέληγε στη θάλασσα. Με αυτόν τον τρόπο εξοικονομείται νερό, κάτι που έχουμε τεράστια ανάγκη στις μέρες μας», αναφέρει η κ. Τζεφέρη. Το έργο είναι συνδεδεμένο με την αγάπη για την Αθήνα, αλλά και με τον τρόπο ζωής της εποχής του Αδριανού. Τότε υπήρχε μεγάλη ανάγκη για νερό, κυρίως λόγω των βαλανείων (δημόσιων λουτρών). Ο Αδριανός ήθελε να καλύψει τόσο τις πρακτικές ανάγκες της πόλης όσο και την πολυτέλεια της Ρωμαϊκής Εποχής.

• Αρχαία Δεξαμενή: Πρόκειται για την απόληξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου που είχε διαστάσεις (26,10 Χ 9,36 μ.) και χωρητικότητα 494,6 κ.μ. Η πρόσοψή της ήταν μνημειώδης (πλάτους 13,30 μ.), διαμορφωμένη με μαρμάρινο πρόπυλο αποτελούμενο από 4 ιωνικούς αράβδωτους κίονες και θριγκό που στο κεντρικό μεταξόνιο διακοπτόταν από ημικυκλικό τόξο. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο και η Δεξαμενή του λειτούργησαν έως την Τουρκοκρατία, οπότε και εγκαταλείφθηκαν. Μετά την Απελευθέρωση, οι αυξανόμενες ανάγκες ύδρευσης οδήγησαν στην ανακάλυψη και την αποκατάστασή τους γύρω στο 1840. Το 1870 εντοπίστηκε η Αδριάνειος Δεξαμενή, η οποία, μετά την ανακατασκευή της, απέκτησε χωρητικότητα 2.200 κυβικών μέτρων και λειτούργησε έως το 1940.

Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού μετά το 1922, με την έλευση των προσφύγων, επιδείνωσε το πρόβλημα ύδρευσης. Την επισκευή του Υδραγωγείου ανέλαβε η αμερικανική εταιρία ULEN and Company. Με την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα και της Σήραγγας Μπογιατίου (1929) το Αδριάνειο Υδραγωγείο έπαψε να είναι η κύρια πηγή νερού για την Αθήνα. 

• Μία νέα Δεξαμενή στον Εθνικό Κήπο: Το έργο του Αδριανού δεν σταματά να εκπλήσσει… Πρόσφατα, στο δυτικό άκρο του Εθνικού Κήπου, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε μερικώς μεγάλη Δεξαμενή με διαστάσεις αντίστοιχες της Δεξαμενής στην πλατεία Κολωνακίου, η οποία εξυπηρετούσε τις αστικές επαύλεις και τα λουτρικά συγκροτήματα που είχαν οικοδομηθεί στην ανατολική, «αδριάνεια» επέκταση της πόλης.

Οπως μας ενημερώνει η δραστήρια ομάδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, οι μελέτες βρίσκονται σε εξέλιξη. Με την ολοκλήρωσή τους αναμένεται να αποκαλυφθούν περισσότερα στοιχεία για την ακριβή χρήση και τη χρονολόγηση του ευρήματος, εμπλουτίζοντας ακόμη περισσότερο τη γνώση μας για το υδροδοτικό δίκτυο και τις υποδομές της ρωμαϊκής Αθήνας.