Και οι δύο αυτοί οικισμοί κατά τη ναζιστική κατοχή βίωσαν απίστευτες βαρβαρότητες και σήμερα, οκτώ δεκαετίες μετά, εντάχθηκαν και επίσημα με Προεδρικό Διάταγμα στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Χωριών και Πόλεων. δίπλα στο Δίστομο, στα Καλάβρυτα και τόσα άλλα μαρτυρικά μέρη της χώρας.

Στον Αβδελλά, σε αυτό το μικρό χωριό του Ρεθύμνου, οι μαύρες ημερομηνίες της 3ης και 5ης Σεπτεμβρίου 1943 παραμένουν χαραγμένες στην τοπική ιστορία: Εικοσι τρεις κάτοικοι εκτελούνται εν ψυχρώ στον Γουρνόλακκο του Ψηλορείτη, μαζί με άλλους εννέα από τον Αγιο Μάμα, την Κάλυβο, τα Λιβάδια και τους Αβδανίτες, αφήνοντας πίσω την απόλυτη καταστροφή, δεκάδες ορφανά και μαυροφορεμένες χήρες.

Με τα χρόνια, ο τόπος, «ποτισμένος» από τη μυρωδιά του θανάτου, άρχισε να ερημώνει. Οι νεκροί παρέμεναν χωρίς δικαίωση. Παρ’ όλα αυτά, οι λιγοστοί κάτοικοι, οι οικογένειες των θυμάτων, δεν έλεγαν να ξεχάσουν. Κάπως έτσι ξεκίνησαν οι διαδικασίες για την ένταξη του Αβδελλά στη λίστα με τα μαρτυρικά χωριά (σ.σ.: χαρακτηρίζονται έτσι όλα όσα έχουν υποστεί τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και υλικές καταστροφές κατά την αντίσταση εναντίον των δυνάμεων κατοχής 1941-1944).

Η σχετική απόφαση που δημοσιεύθηκε σε ΦΕΚ στις 8 Αυγούστου και η οποία αφορά επίσης και δεκάδες άλλα μέρη της Ελλάδας προκάλεσε δάκρυα συγκίνησης και χαράς στην τοπική κοινωνία. «Πρόκειται για μια ιστορική δικαίωση», αναφέρει στον Ελεύθερο Τύπο η πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδελλά, Μαρία Λαμπρινού, που εδώ και τρία χρόνια πάλευε για την αναγνώριση του τόπου της.

«Αυτό που έκαναν οι Γερμανοί στο χωριό μας σε δύο φάσεις ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα. Σήμερα, ήρθε η ώρα της ταφής των ηρώων μας. Θα χαίρονται και θα αγάλλονται. Για μας, τους απογόνους, η αναγνώριση του χωριού μας ως μαρτυρικού ήταν ένας σκοπός και ένα τάμα ζωής», προσθέτει η κ. Λαμπρινού και αναφέρεται στον παππού της, που σκοτώθηκε από τον ναζιστικό κατοχικό στρατό.

Συναισθηματικά φορτισμένος και ο κ. Γιώργος Μιχελουδάκης, ο πατέρας του οποίου δολοφονήθηκε στον Γουρνόλακκο. «Μαρτυρική ζωή είχαμε εμείς τα ορφανά. Στο χωριό όλα τα κοπέλια ήταν ορφανά. Από τις κορφές έφυγα και πήγα στο Κιβαδιώτικο αόρι, δώδεκα χρόνων ήμουν. Και είπα ότι θέλω να πάω να δω πού σκότωσαν τον πατέρα μου. Κάτεχα τον δρόμο και πήγα. Είδα το μνήμα, με πήρε το παράπονο και έκλαιγα και βρήκα ένα κομμάτι αρβύλα και μου φάνηκε ότι είναι του πατέρα μου. Βρήκα και έναν κάλυκα από πολυβόλο. Ο Γουρνόλακκος με έχει ταρακουνήσει. Μεγαλύτερη χαρά δεν έχω πάρει από τώρα, γιατί αναγνωρίστηκε ο Γουρνόλακκος», δήλωσε πρόσφατα σε τοπικά Μέσα.

Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ

«Με ρώτηξε ο Γερμανός πόσο χρονώ είμαι. Κι εγώ ήμουνε δεκαπέντε και του ’πα δεκατρία»

Ενα από τα ορφανά παιδιά ήταν και ο Μιχάλης Πρινάρης, ο οποίος και επέζησε από την πρώτη ομαδική εκτέλεση στον Γουρνόλακκο (3 Σεπτεμβρίου 1943), όταν ξεγέλασε τους Γερμανούς λέγοντάς τους ψέματα ότι ήταν 13 ετών, ενώ στην πραγματικότητα ήταν 15.

Τα όσα βασανιστικά πέρασε, τα όσα φρικιαστικά είδε τα είχε περιγράψει στο παρελθόν με πραγματικά συγκλονιστικό τρόπο: «…την Πέμπτη, στις 2 του Σεπτέμβρη, εβγήκανε οι Γερμανοί στα όρη. Από τον Αβδελλά εξεκινήσανε. Εμένα και τον Λαμπρινό μάς επιάσανε στις Ζώμινθες. Ερμέγαμε τα πρόβατα. Το πατέρα μου εσκοτώσανε οι Γερμανοί στη δεύτερη εκτέλεση, τη Κυριακή 5 του Σεπτέμβρη».

Ο Μιχάλης Πρινάρης, ο οποίος πέρυσι έφυγε από τη ζωή, κάθε χρόνο κατέθετε στεφάνι στο μνημείο του Γουρνόλακκου, τιμώντας όλους όσοι εκτελέστηκαν στις 3 και 5 Σεπτεμβρίου 1943.

«Μας ελαλούσανε και ενυχτωθήκαμε στο Λαγγό του Βιγκιά. Εκειά εκοιμηθήκαμε. Την άλλη μέρα, την Παρασκευή, μας επήγανε στον Γουρνόλακκο. Εμένα με ρώτηξε ο Γερμανός πόσο χρονώ είμαι. Κι εγώ ήμουνε δεκαπέντε και του ’πα δεκατρία. Αυτό με γλίτωσε. Μαζί με μένα εδιώξανε και τον Λαμπρινό. Κι αυτός ήτανε σαν κι εμένα, δεκαπέντε χρονώ», είχε διηγηθεί. (Πηγή Μιχάλης Πρινάρης του Νικολάου, διήγηση στον Γεώργιο Α. Καλογεράκη, αύλειος χώρος Δημοτικού Σχολείου Αβδελλά, Δευτέρα, 5 Ιουνίου 2023).

Φρίκη στον Σοκαρά

Περήφανοι για τον τόπο και τους συγχωριανούς τους που θυσιάστηκαν για την ελευθερία είναι και οι κάτοικοι του Σοκαρά. Το χωριό. που βρίσκεται στον Νομό Ηρακλείου της Κρήτης, χρόνια τώρα πενθούσε για τους 27 νεκρούς του που δολοφονήθηκαν από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, ως αντίποινα για την αντιστασιακή τους δράση.

Η σφαγή έλαβε χώρα το πρωί της 17ης Αυγούστου του 1944. Τότε οι Γερμανοί κατακτητές συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους στο σχολείο του χωριού. Αφού ξεχώρισαν τα γυναικόπαιδα, στη συνέχεια οδήγησαν 26 Σοκαριανούς στη θέση «Σπηλιάρα» και τους εκτέλεσαν. Ο 27ος Σοκαριανός δολοφονήθηκε με μαρτυρικό τρόπο επειδή στο σπίτι του βρέθηκαν κρυμμένα όπλα.

Με την είδηση της αναγνώρισης, η συγκίνηση δεν κρύβεται στο πρόσωπό τους. Μάλιστα, όπως σημείωσε κατά τις εκδηλώσεις για την 81η επέτειο από την εκτέλεση των μαρτύρων του Σοκαρά, ο Δήμαρχος Γόρτυνας, Μιχάλης Κοκολάκης, «η επίσημη αναγνώριση του Σοκαρά ως μαρτυρικού χωριού δεν είναι απλώς ένας τίτλος, ένας χαρακτηρισμός. Είναι ένα σημαντικό και ουσιαστικό βήμα ώστε τα διαχρονικά μηνύματα της θυσίας των ηρώων του Σοκαρά να ακουστούν ακόμα πιο δυνατά, να υπερβούν τα όρια του τόπου μας και της Κρήτης, να αγγίξουν ευρύτερα ακροατήρια, εντός, αλλά και εκτός συνόρων…».

Το Π.Δ. Τασούλα

Στον Χάρτη των Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών εντάχθηκαν επίσης με Προεδρικό Διάταγμα που υπέγραψε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Τασούλας, η Καλαμπάκα, όπως καιάλλα 24 χωριά. Αναμέσά τους, οι Ταξιάρχες (η Κακολύρι) του Δήμου Κύμης – Αλιβερίου, στην Εύβοια. Στις 24 Μαΐου 1944, στο χωριό εισέβαλαν τα γερμανικά στρατεύματα των Ες-Ες και επιδόθηκαν σε μια πρωτοφανή σφαγή και καταστροφή του.

Από την Καλαμπάκα έως την Καστανιά της Σάμου

Με το Π.Δ. 71/2025 – ΦΕΚ 146/Α/8-8-2025, κατόπιν σχετικής πρότασης του υπουργείου Εσωτερικών, χαρακτηρίστηκαν ως μαρτυρικές πόλεις και χωριά οι εξής:

Μαρτυρική πόλη:

-Η Δημοτική Ενότητα Καλαμπάκας του Δήμου Μετεώρων Νομού Τρικάλων.

-Μαρτυρικά χωριά:

-Η Δημοτική Κοινότητα Πολυλάκκου της Δημοτικής Ενότητας Νεάπολης του Δήμου Βοΐου, Νομού Κοζάνης,

-η Δημοτική Κοινότητα Μικρολίβαδου της Δημοτικής Ενότητας Γόργιανης του Δήμου Γρεβενών, Νομού Γρεβενών,

-ο οικισμός Πευκωτού του Δήμου Αλμωπίας, Νομού Πέλλας,

-η Δημοτική Κοινότητα Ελατοχωρίου της Δημοτικής Ενότητας Πιερίων του Δήμου Κατερίνης, Νομού Πιερίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Αγίου Δημητρίου της Δημοτικής Ενότητας Πέτρας του Δήμου Κατερίνης, Νομού Πιερίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Παραμυθίας της Δημοτικής Ενότητας Παραμυθίας του Δήμου Ιουλίου, Νομού Θεσπρωτίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Κρανέας και ο οικισμός Δολιανών της Δημοτικής Ενότητας Ασπροποτάμου του Δήμου Μετεώρων, Νομού Τρικάλων,

-η Δημοτική Κοινότητα Ελευθερίου της Δημοτικής Ενότητας Πλατυκάμπου του Δήμου Κιλελέρ, Νομού Λάρισας,

-οι Δημοτικές Κοινότητες Μορφοβουνίου και Μεσενικόλα της Δημοτικής Ενότητας Πλαστήρα του Δήμου Λίμνης Πλαστήρα, Νομού Καρδίτσας,

-οι Δημοτικές Κοινότητες Φυλακτής, Πεζούλας και ο οικισμός Νεράιδας Πεζούλας της Δημοτικής Ενότητας Νεβρόπολης Αγράφων του Δήμου Λίμνης Πλαστήρα, Νομού Καρδίτσας,

-οι Δημοτικές Κοινότητες Προδρόμου και Χρυσοβίτσης της Δημοτικής Ενότητας Αστακού του Δήμου Ξηρομέρου, Νομού Αιτωλοακαρνανίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Ελαιώνα της Δημοτικής Ενότητας Αμφίσσης του Δήμου Δελφών, Νομού Φωκίδας,

-η Δημοτική Κοινότητα Σπερχειάδος της Δημοτικής Ενότητας Σπερχειάδος του Δήμου Μακρακώμης, Νομού Φθιώτιδας,

-η Δημοτική Κοινότητα Ταξιαρχών της Δημοτικής Ενότητας Κύμης του Δήμου Κύμης – Αλιβερίου, Νομού Ευβοίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Λυκουρίας της Δημοτικής Ενότητας Κλείτορος του Δήμου Καλαβρύτων, Νομού Αχαΐας,

-η Δημοτική Κοινότητα Αγίου Δημητρίου Ζάρακος της Δημοτικής Ενότητας Νιάτων του Δήμου Ευρώτα, Νομού Λακωνίας,

-η Δημοτική Κοινότητα Καστανέας της Δημοτικής Ενότητας Καρλοβασίων του Δήμου Δυτικής Σάμου, Νομού Σάμου,

-ο οικισμός Αβδελλά της Δημοτικής Ενότητας Γεροποτάμου του Δήμου Μυλοποτάμου, Νομού Ρεθύμνης,

-η Δημοτική Κοινότητα Σοκαρά της Δημοτικής Ενότητας Κόφινα του Δήμου Γόρτυνας, Νομού Ηρακλείου.