Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας, Νικόλ Πασινιάν, πραγματοποίησε πολύ πρόσφατα ένα ιστορικό ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη, την πρώτη επίσημη επίσκεψη Αρμένιου ηγέτη στην Τουρκία. Φιλοξενήθηκε στο παλάτι Dolmabahçe, κάποτε σύμβολο της οθωμανικής εξουσίας και τώρα κόμβος περιφερειακής διπλωματίας.

Στροφή

Αυτή η αλλαγή σηματοδοτεί μια σημαντική στροφή. Η Αρμενία και η Τουρκία δεν διαθέτουν επίσημους διπλωματικούς δεσμούς και εδώ και καιρό δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον. Προηγούμενες προσπάθειες για επαναπροσέγγιση κατέρρευσαν εν μέσω της σύγκρουσης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν από τη δεκαετία του 1990, στην οποία η Αρμενία αντιτάχθηκε σε κάθε τουρκικό ρόλο. Στον πόλεμο του 2020, η Τουρκία υποστήριξε αποφασιστικά το Αζερμπαϊτζάν (τόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά) βοηθώντας να εξασφαλίσει τη νίκη του Μπακού και την αποτροπή της ρωσικής εμπλοκής.

Ο Πασινιάν παρακολουθούσε τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη να πετούν κοντά στην πρωτεύουσα της Αρμενίας. Η απόφαση να παραγκωνιστεί η Τουρκία είχε γυρίσει μπούμερανγκ, αναγνώρισαν ανώτεροι Αρμένιοι αξιωματούχοι, ωθώντας την Αγκυρα στο στρατόπεδο του Μπακού.

Μετά τον πόλεμο, η Αρμενία επαναθεώρησε. Η κανονικότητα των δεσμών με την Tουρκία έγινε προτεραιότητα εξωτερικής πολιτικής. Μέσα σε έναν χρόνο, συναντήθηκαν ειδικοί απεσταλμένοι. Οταν ένας μεγάλος σεισμός έπληξε την Tουρκία το 2023, η Αρμενία έστειλε γρήγορα βοήθεια. Την ίδια χρονιά, ο Πασινιάν συναντήθηκε με τον Ερντογάν, σηματοδοτώντας μια «απόψυξη» των μεταξύ τους σχέσεων. Ο Πασινιάν έκανε, επίσης, συμβολικές χειρονομίες, όπως η αναγνώριση της παλαιστινιακής κρατικής υπόστασης λίγο μετά από μια τηλεφωνική συζήτηση με τον Ερντογάν, ενώ ευθυγραμμίζεται με την Αγκυρα καθ’ όλη τη διάρκεια των εντάσεών της με το Ισραήλ για τη Γάζα.

Η προσέγγιση της Αρμενίας έχει, επίσης, πάρει και πολιτιστική τροπή. Ο Πασινιάν έχει καλέσει τους Αρμενίους να προχωρήσουν πέρα από την έννοια μιας «ιστορικής Αρμενίας», που περιλαμβάνει εδάφη που βρίσκονται τώρα εντός της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένου του όρους Αραράτ, ενός εθνικού συμβόλου. Αντ’ αυτού, προωθεί το όρος Aragats, ένα αδρανές ηφαίστειο στην Αρμενία, ως ένα νέο εθνικό σύμβολο, και δίνει έμφαση στη συμφιλίωση για τη δυσαρέσκεια.

Δυσκολίες

Παρά τα σκαλιά αυτά, ο δρόμος προς την ομαλοποίηση παραμένει… βραχώδης. Πριν από τρία χρόνια, οι ειδικοί απεσταλμένοι συμφώνησαν να ανοίξουν τα σύνορα και να ξεκινήσουν άμεσο εμπόριο και οι υπουργοί συζήτησαν την πολιτιστική συνεργασία. Ωστόσο, τα σύνορα παραμένουν κλειστά και ακόμη και συμβολικά βήματα (όπως η ανταλλαγή πρεσβευτών) δεν έχουν υλοποιηθεί.

Πίσω από την καθυστέρηση βρίσκεται ένας βαθύτερος πολιτικός κόμπος: η Tουρκία θέλει η Αρμενία να οριστικοποιήσει πρώτα μια συνθήκη ειρήνης με το Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού και το Ερεβάν φέρεται να έχουν συμφωνήσει σε ένα προσχέδιο. Αλλά το Αζερμπαϊτζάν απαιτεί από την Αρμενία να τροποποιήσει το Σύνταγμά της και να αφαιρέσει από μια δήλωση του 1990 αναφορές που διεκδικούν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Αρμενία παραδέχεται ότι η αναφορά είναι ξεπερασμένη και συμβολική, αλλά ισχυρίζεται ότι η κατάργησή της θα απαιτήσει δημοψήφισμα, το οποίο πιθανότατα θα διαρκέσει δύο χρόνια. Υστερα από σχεδόν 35 χρόνια συγκρούσεων, το Αζερμπαϊτζάν φαίνεται πρόθυμο να περιμένει.

Ευκαιρία

Η Αγκυρα, στο μεταξύ, παίζει ένα μεγάλο… παιχνίδι. Οι αξιωματούχοι βλέπουν τα ανοιχτά σύνορα και το εμπόριο ως έναν τρόπο για να εμβαθύνουν την οικονομική εξάρτηση της Αρμενίας και να ενισχύσουν την περιφερειακή επιρροή της Αγκυρας. Αλλά η αφοσίωση είναι σαφής: το Αζερμπαϊτζάν έρχεται πρώτο.

Συμβολικά, ο Ερντογάν φιλοξένησε τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίγιεφ, μόλις μία ημέρα πριν από την επίσκεψη του Πασινιάν. Οι Τούρκοι και οι Αζέροι ηγέτες είναι στενοί σύμμαχοι. Παρ’ όλα αυτά, τόσο η Αγκυρα όσο και το Ερεβάν φαίνονται να έχουν την πρόθεση να διατηρήσουν ζωντανό τον διάλογο. Τα σύνορα Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν παραμένουν ασταθή, με ορισμένες στρατιωτικές θέσεις να απέχουν μεταξύ τους. Το Αζερμπαϊτζάν κατέχει βασικό έδαφος και απολαμβάνει σαφή στρατιωτική υπεροχή. Οι αναλυτές προειδοποιούν ότι μια νέα επίθεση θα μπορούσε να χωρίσει την Αρμενία στα δύο μέσα σε λίγες ημέρες.

Για να αποτρέψει την καταστροφή, η Tουρκία εμπλέκεται στα παρασκήνια. Οταν οι εντάσεις χτυπούν κόκκινο μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας, η Αγκυρα φέρεται ότι στέλνει αντιπροσωπείες στο Μπακού προτρέποντας σε αυτοσυγκράτηση. Ορισμένοι Δυτικοί διπλωμάτες θεωρούν τις προσπάθειες της Αγκυρας ως μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας να επαναπροσδιοριστεί ως σταθεροποιητική δύναμη στην περιοχή.

Παραδόξως, η Tουρκία μπορεί τώρα να είναι ο μόνος περιφερειακός παράγοντας που είναι ικανός να συγκρατήσει το Αζερμπαϊτζάν. Η επιρροή της Ρωσίας έχει εξασθενήσει με τον πόλεμό της στην Ουκρανία και το Ιράν αποσπάται από την κρίση του με το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για την Αρμενία, η Τουρκία, που κάποτε εθεωρείτο καθαρά ως απειλή, θεωρείται όλο και περισσότερο ως η τελευταία γραμμή περιφερειακής αποτροπής.

ΣΥΝΔΕΣΗ ΕΥΡΩΠΗΣ – ΑΣΙΑΣ

Ο «Μεσαίος Διάδρομος» για τις μεταφορές και ο ρόλος των ΗΠΑ

Ενα βασικό ζήτημα που απορρέει από μια πιθανή ειρηνευτική συμφωνία μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας είναι οι μεταφορές σε όλο τον Νότιο Καύκασο. Ο λεγόμενος «Μεσαίος Διάδρομος» στοχεύει στη σύνδεση της Ασίας και της Ευρώπης και μέρος της θα μπορούσε θεωρητικά να περάσει από την Αρμενία, συνδέοντας την Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν και την Κεντρική Ασία. Μετά τον πόλεμο του 2020, το Ερεβάν ξεκίνησε την πρωτοβουλία «Σταυροδράσεις της Ειρήνης», ώστε να ξανανοίξουν τα σύνορα και να αναβιώσουν ιστορικές διαμετακομιστικές συνδέσεις.

Το Αζερμπαϊτζάν θέλει να ξεκινήσει ανοίγοντας μια νότια διαδρομή, την οποία αποκαλεί «διάδρομο του Ζανγκεζούρ», μέσω της Αρμενίας στον θύλακα του Ναχιτσεβάν. Ενώ η κατάπαυση του πυρός με τη μεσολάβηση της Ρωσίας το 2020 οραματίστηκε κάποια μορφή ρωσικής εποπτείας, η Αρμενία επιμένει τώρα στον πλήρη έλεγχο οποιουδήποτε διαδρόμου, συμπεριλαμβανομένων των τελωνείων και της ασφάλειας. Το Μπακού, ωστόσο, παραμένει επιφυλακτικό και αρνείται να επενδύσει σε μια διαδρομή που θεωρεί ευάλωτη από τις πολιτικές αλλαγές στο Ερεβάν.

Το πιο κοντινό σημείο που έφτασαν οι πλευρές σε συμβιβασμό ήταν υπό τη διαμεσολάβηση της Ε.Ε. Οι Βρυξέλλες πρότειναν ένα μοντέλο βασισμένο στο προηγούμενο Γεωργίας-Ρωσίας μετά το 2008, στο οποίο ένας ανεξάρτητος ξένος φορέας διαχειρίζεται την επιμελητεία των διαδρομών μέσω των αμφισβητούμενων περιοχών της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας και μοιράζεται δεδομένα με όλα τα μέρη. Ενώ το πλαίσιο διαφέρει, ο μηχανισμός κρίθηκε λειτουργικός. Αλλά οι διαπραγματεύσεις υπό την ηγεσία της Ε.Ε. καθυστέρησαν εν μέσω ανανεωμένων συνοριακών συγκρούσεων και της κρίσης του 2023 στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, που τερμάτισε την ύπαρξή του ως εθνοτικού αρμενικού θύλακα.

Αμερική

Σήμερα, ο μόνος παίκτης που είναι ικανός να αναβιώσει τις συνομιλίες μπορεί να είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η κυβέρνηση Τραμπ -πρόθυμη στην επίλυση συγκρούσεων- έχει αναφέρει ότι επικεντρώθηκε σε ένα νέο σχέδιο, αλλά καθηλώθηκε στην αμερικανική στρατηγική λογική: τη συμμετοχή των επιχειρήσεων των ΗΠΑ ως σταθεροποιητικής δύναμης, παρόμοια με μια πρόσφατη συμφωνία για σπάνια μέταλλα στην Ουκρανία.

Η Ουάσιγκτον φαίνεται αποφασισμένη να προχωρήσει. Μια επιλογή είναι να πιεστεί το Μπακού να εγκαταλείψει τα συνταγματικά του αιτήματα – ίσως προσκαλώντας τον Αλίγιεφ στον Λευκό Οίκο. Αλλά πιο ρεαλιστικά, μπορεί να στηριχθεί στο Ερεβάν να αποδεχθεί το μοντέλο των ΗΠΑ, ακόμη και αν κάτι τέτοιο καθυστερήσει την τελική ειρήνη και αφήσει τα σύνορα επίσημα κλειστά.